Restorasyon, kültürel hazinelerin korunması, geleceğe aktarılması ve tarihi yapıların harap olan bölümlerinin daha fazla tahrip olmasını önlemek için aslına uygun biçimde yenilemek amacıyla yapılan çalışmalardır. Genelde inceleme, belgeleme gibi ön aşamalara ek olarak düzeltme ve koruma gibi işlemleri içerir.

1. Restorasyon Projesi Çizimleri

a) Kat Planları (1/50 ölçeğinde uygulama projesi çizim tekniğinde hazırlanacaktır.)

b) Çatı Planı 

c) Cepheler 

d)En az iki kesit 

e)En az iki sistem detayı (Kurulun gerekli görmesi halinde ikiden fazla yerden geçirilen ve yapısal sistem ile malzemeyi tanımlamayı amaçlayan) 

Bu çalışmalara yönelik sistem detayları plan, kesit ve görünüşleri ölçülü ve malzeme tanımlı olarak 1/20 ölçekte hazırlanacaktır.

f) Detaylar (1/10, 1/5, ve 1/1 ölçekte nokta detayları verilecektir.

Özgün niteliğine göre yenilenmeleri zorunlu veya muhdes olan mimari elemanlar yerine, yeni getirilen öneri mimari elemanlara ilişkin 1/10, 1/5, 1/1 ölçekte detaylar mutlaka üretilecektir.

2. Restorasyon Raporu 

Restorasyon raporundaki saptamalar ve değerlendirmeler sırasında aşağıdaki hususlara dikkat edilecektir:

a)      Yapıda müdahale türleri saptanırken özgün yapının korunması açısından kullanım önerileri ile tarihi çevre bağlantılarının irdelenmesi,

b)      Restorasyona yönelik  teknik imkanlarla, özgün malzeme temin edilmesi ve kullanımı durumunda;

·         Özgün malzemenin yeni kullanımda değerlendirilmesi,

·   Yeni malzemelerin özgün malzemelerle birlikte kullanımında oluşacak kimyasal/görsel uyum ve uyumsuzluklar,

·         Malzemelerin nasıl ve nereden temin edileceği,

c)      Yapılacak müdahalelerde;

·         Yenilenmeler,

·         Konservasyonlar,

·         Tamamlamalar,

·         Deformasyonların düzeltilmesi,

·         Yapının yabancı elemanlardan ayıklanması,

·         Yapının bakımını kolaylaştırıcı önlemler,

·         Yangın önlemleri,

·         Bozulmayı geciktirici önlemler,

·         Nem sorununun giderilmesi,

·         Vejetasyonun (Bitkilenme) giderilmesi,

d)      Onarım Aşamalarında,

·         Askılama ve safhaları,

·         Dolgunun boşaltılması,

·         Sökümler, hafriyatın yapılması,

·         Üst örtünün onarımı ve yenilenmesi,

·         Deformasyonların düzeltilmesi,

·         Taşıyıcı sistem müdahaleleri,

Belirtilerek hazırlanacaktır.

Restorasyon çalışmalarına başlamadan önce anıt fotoğraf, video vb. tekniklerle ayrıntılı olarak belgelenir, ölçekli çizimleri yapılır, ayrıca 

Yapının bulunduğu yer (yamaç veya dere yatağı) onun iklime bağlı etkilerden daha yoğun olarak zarar görmesine neden olabilir. Bir yamaç eteğinde, çukurda yer alan bir yapı, önlem alınmadığı takdirde su baskınlarının tehdidine açık durumdadır. Eyüp'te Haliç kıyısına yakın kesimde bulunan türbeler yamaçtan gelen yüzey sularının iyi toplanmaması sonucu, sağanaklar sonrasında uzun süre su içinde kalmakta, ahşap kapıları çürümekte, döşemelerinde, duvarlarının alt kesimlerinde bozulmalar gözlenmektedir. 

ZEMİN ÖZELLİKLERİ 

Yapının üzerine oturduğu zeminin mukavemetinin düşük olması, ya da homojen olmaması zamanla yapıda bazı hareketlerin oluşmasına, dönme, farklı oturma gibi gözle görülebilen bozulmalara neden olabilir. Temel altındaki zemin homojen olmadığında yapıda çatlamalar görülür. Çatlakların yapıdaki yerlerine, doğrultularına bakılarak hasar nedeninin zeminden kaynaklanıp kaynaklanmadığı hakkında kabaca fikir edinmek mümkündür. Eğer yapı iki ucundan sağlam zemine oturuyor, arada kalan bölgede zemin gevşekse, cephede kapı ve pencere boşluklarının köşelerinden başlayan ve 45 derece açıyla yanlara doğru gelişen çatlaklar gözlenir. Eğer yapının cephesinin yalnız orta kesimi altında sağlam zemin varsa, çatlaklar kama görünümündedir; aşağıda dar, yukarı doğru açılan bir düzen gösterir. Zeminden kaynaklanan hasarların tanınması ve düzeltilmesi zemin mühendislerinin uzmanlık alanına girmektedir; ayrıntılı inceleme için onlara danışılır. Durumun özelliğine göre bir çözüm seçimi söz konusudur: oldukça zor ve pahalı bir işlem olan zemin sağlamlaştırma veya sağlam zemine inen temel yapımı gibi işlemler gerekebilir. 

Bir yapının fay hattı üzerinde yer alması ya da oluşumunda çatlaklar bulunan bir kaya üzerinde yapılmış olması da onun bozulma, yok olma riskini arttıran etkenlerdir. 

STRÜKTÜR TASARIMINDAKİ HATALAR 

Binaların taşıyıcı sistemlerinde ilk tasarımdan gelen boyutlandırma hataları varsa; örneğin duvar, ayak, payanda gibi öğeler üzerlerine gelecek yatay ve düşey yükleri karşılayacak kesitlerde yapılmamışlarsa ciddi hasarlar ortaya çıkabilir. Taşıyacağı yüke göre ince/yetersiz kesitli bir duvar zamanla bel verebilir; payandaların yetersiz olması durumunda, kemer, tonoz veya kubbede açılmalar olur, hatta sistem yıkılabilir. Taşıyıcı sistemi hatalı tasarlanmış olan anıtların belki de en görkemlisi İstanbul Ayasofyası'dır. ilk tasarımında şimdiki kubbesinden çok alçak bir yelken tonozla örtülen bina, 31 m. açıklığında bir kubbeyi destekleyecek payanda düzenine sahip olmadığı ve çok hızlı inşa edildiği için kubbenin itkisiyle yan duvarlarda açılmalar olmuş ve kubbe geçirdiği ilk deprem sonrasında çökmüştür (558). 

Temellerin zayıf, yetersiz kesitte olmaları da üst bölümlerde, duvarlarda, taşıyıcı ayaklarda çatlamalara, düşeyden ayrılmalara neden olabilir. 

HATALI MALZEME KULLANIMI 

Antik dönemden günümüze, önemli yapıtların özenle seçilen malzemelerle yapılması mimarlık geleneğidir. Anadolu'nun birçok ören yerinde rastlanan tapınak, tiyatro gibi anıtlar iri boyutlu, dayanıklı taşlarla yapıldıkları için günümüze kadar gelebilmişlerdir. Mimar Sinan İstanbul’un genel görünümünü etkileyen Şehzade, Süleymaniye, Mihrimah Sultan külliyelerini, Osmanlı döneminde Bakırköy çevresinde çıkarılan küfeki taşının yoğun ve homojen tabakalarından hazırlanan bloklarla inşa etmiştir. 

Geleneksel mimarlığımız taş, kerpiç, tuğla, ağaç gibi doğal kökenli malzemelerle oluşturulmuştur. Kullanılan malzemelerin iyi nitelikli olmaması, yapıların bozulmasını hızlandırmaktadır. Taşların içinde kil tabakalarının, başka yabancı maddelerin bulunması hızlı aşınmaya, taşın yabancı maddelerin bulunduğu tabaka ya da damardan kopup ayrılmasına neden olur. Tortul külteler doğada yatay tabakalar halinde yer alırlar. Taşın binada doğadaki tabakalaşmasına uygun olarak yer alması da önemlidir. işlenmeleri sırasında cepheye gelecek kısımlarına dikkat edilmeli, tabakasına başka bir deyişle suyuna göre biçimlendirilmelidir. Eğer blok, taşın suyuna ters olarak hazırlanır ve tabakalaşmasına dikkat edilmeden yerine konursa, bozulma tabakaların cepheden geriye doğru katman katman dökülmesi şeklinde olur. Taşın genel yapısının dayanıksız olması da, kolayca ayrışıp dağılmasına neden olur. 

Tuğla yapılarda da tuğlanın iyi pişirilmiş olması yapının dayanımını arttıran önemli bir etkendir. Kötü tuğlalardan yapılan duvarlarda hızlı aşınma, dökülme, çukur oluşumu biçiminde yüzey kayıpları, ayrışma, dağılma şeklinde hasarlar gözlenir. Kagir yapılarda ana malzemeyi birleştiren harcın niteliği de binanın mukavemetini etkileyen önemli bir etkendir. Çamur veya zayıf kireç harçları ile örülen duvarlarda, bozulan harç çözülerek yapının dağılmasına yol açar. 

Ahşap strüktürlerde sert ağaç kullanılması yapının ömrünü uzatır. Türkiye'de ise çoğu yumuşak ağaçlarla yapılan ahşap çatkılar daha kısa ömürlü olmakta, harap strüktürlerle birlikte bir yaşam kültürünün izleri de ortadan kalkmaktadır. 

KÖTÜ İŞÇİLİK VE DETAY KULLANIMI 

Yapıyı oluşturan bileşenlerin uygun bir bağlayıcı malzeme ve teknikle birleştirilmeleri dayanımları açısından önemlidir. Kesme taş yapılarda blokları birleştirmek için kullanılan kenet ve mil gibi korozyona uğrayabilecek demir bağlantı elemanlarının iyi izole edilmemesi sonucunda, derzlerden içeri giren su demir öğelerin paslanmasına neden olmaktadır. Paslanma sırasında hacmi büyüyen kenet ve miller, yarattıkları iç gerilimle birleştirdikleri duvar bloğunu veya söve, sütun başlığı gibi mimari bileşenleri çatlatmakta, müdahale edilmeyip bozulma ilerlediğinde, mimari öğe parçalanmaktadır. 

İlk tasarım hatalarını düzeltmek bazen çok zor olabilir, hasarlar sürekli bakım ile giderilmeye çalışılır. Görünüş açısından bir sakınca olmadığı durumlarda daha uygun bir malzeme kullanımına gidilebilir: örneğin demir mil ve kenetleri paslanmaz çelik ya da titanyum ile yenilemek uygun bir çözümdür. 

Yapıyı kurtarmak için başka çözüm bulunamıyorsa, ilk tasarım hatası uygun bir detay çözümü ile giderilmeye çalışılır. Bol yağış alan yörelerde çatıların eğimli yapılması, iyi bir kaplama malzemesi ile örtülmesi binaları korur. Düz çatılar sürekli bakım gerektirir, ayrıca teras çatılarda su geçirimsizliğini sağlamak zor olduğu gibi yoğuşma nedeniyle de bozulmalar görülecektir. 

 UZUN SÜRELİ DOĞAL ETKENLER 

Yapılar uzun yıllar doğanın değişik etkileri altında yıpranır ve sürekli bakım sağlanmazsa ciddi hasarlar gözlenir. Sıcak yaz günlerinde aşırı sıcak karşısında genleşen malzemeler, soğuk kış günlerinde dona maruz kalır; ısı farkları, donma çözünme döngüleriyle malzemeler yorulur, yıpranır. Suyun kapilarite ile bina içindeki hareketi de yapı malzemelerinde hasara neden olmaktadır. Zeminden yükselen nem strüktürü ıslatarak taşıyıcı sisteme gelen yükü fazlalaştırdığı gibi, ayrıca içinde taşıdığı tuzların duvar yüzeyinde buharlaşması sonucu çiçeklenmelere, duvarın fiziksel ve kimyasal yapısını bozucu etkilere neden olabilmektedir. 

Yağmur sularının bozulan bir çatı kaplaması veya deresinden dolayı binadan hızla uzaklaştırılamaması, yosun ve otların gelişmesine uygun ortamı hazırlar. Bozuk olan ayrıntı çevresinde yosunlar yerleşir, ahşap çatı ve döşemelerde mantarlar gelişir. Ciddi hasarların başlangıcı olabilecek bu bozulmaların sürekli bakımla giderilmesi gerekir. 

Yağmur sularının yüzeyden akarken yaptıkları aşındırıcı etki de, özellikle kolayca aşınan taşlarla yapılmış anıtlarda önemli hasarlara yol açabilir. Suyla ilgili olan don olayı da anıtları tahrip eden önemli etkenlerden biridir. Çatlaklara giren su donduğunda kama etkisi yaparak çatlakların büyümesine, büyük parçaların kopmasına yol açar. 

Bakımsızlık, dikkatsizlik, kötü detaylandırma gibi etkenlerle birleşen don, düzeltilmesi güç ve çoğu kez pahalı olan kayıplara neden olmaktadır. Örneğin Osmanlı yapılarında pencere sövelerinin alt kısımlarındaki parmaklık yuvaları kurşunla doldurulmadığında, bu boşluklara giren sular kışın don etkisiyle genleşmekte, sövenin pencere demiri dışında kalan parçasını kopartmaktadır. 

Rüzgarın taşıyarak getirdiği ve çatılara, duvar oyuklarına, boşalmış derzlere yerleştirdiği tohumların gelişmesiyle birçok bakımsız binanın cephesinde, üstünde incir, aylandız gibi ağaçların kök salıp geliştiği gözlenmektedir. Rüzgar, özellikle deniz tuzu ve kumlarla birlikte etkidiğinde hızlı ve ciddi yüzey aşınmalarına neden olabilmektedir. 

Dalgalar da sürekli etkileriyle kıyı yapılarında, rıhtım ve limanlarda aşınma ve yıpranmalara neden olurlar. Dalgaların neden olduğu diğer bir hasar, rıhtım altındaki zemini oyarak bitişik yapıların temellerini zayıflatması ve denize doğru kaymalarına neden olmasıdır. Özellikle tanker, vapur ve benzeri deniz taşıtlarının yaptıkları yanal etki sonrasında suların geri çekilmesi sırasında zemindeki çözülme şiddetlenmekte ve hasar artmaktadır. 

Yeraltı suları ve nehirleri de benzer biçimde temel altındaki toprağı sürükleyerek temelleri mesnetsiz bıraktıkları için zararlı olurlar. Binalarda ani çatlamalar, düşeyden ayrılmalar görüldüğünde gerekli önlemler alınarak yapıların kurtarılmasına çalışılmaktadır. 

Kuşlar, böcekler, fareler gibi hayvanlar da anıtlara zarar veren etkinliklerde bulunur. Martılar avlarını çatılarda yemekte, bu sırada kurşun örtüyü delerek, binanın su almasına neden olmaktadırlar. Güvercinler camilerin camlarını kırarak içeri girmekte, minare boşluklarında yuva yaparak içeride büyük miktarda gübre, çöp toplanmasına yol açmaktadırlar. Ahşap kurtları ise, içten içe ahşabı kemirerek bünyesini zayıflatırlar. Liken ve mikroorganizmalar taşların üzerine yerleşerek onların bozulmasına neden olurlar. 

 DOĞAL AFETLER 

Ne zaman olacağı önceden bilinmeyen, aniden şiddetli bir felaket olarak ortaya çıkan deprem, toprak kayması, sel, tayfun gibi olaylar tarihi çevrelerin, anıtların hasar görmesine neden olmaktadır. Deprem kuşağı üzerinde bulunan ülkemizde tarih boyunca anıtlar yer sarsıntılarından hasar görmüş, yıkılmış, tekrar yapılmışlardır. 

Yanardağ patlaması da can ve mal kaybına yol açan, belli yerleşimlerdeki yaşamı tümüyle yok eden önemli doğal afetlerden biridir. 

Seller özellikle akarsu yanındaki tarihi yerleşmelerin uğradığı bir afettir. Edirne, Amasya gibi tarihi kentlerimizde anıtlar yüzyıllar boyunca bahar dönemlerinde taşkınlardan etkilenmişlerdir. Hızlı, güçlü akıntılar, seller köprü ayaklarında hasarlara neden olurlar. 

 İNSANLARIN NEDEN OLDUKLARI HASARLAR 

İnsanlar bakımsızlık, terk, kasıtlı tahrip gibi eylemlerle tarihi yapıların yok olmalarına yol açabilirler. Bir tarihi yerleşmenin terk edilmesi ve orada bulunan kentsel dokunun, önemli anıtların bakımsız kalması çoğu kez sosyal, ekonomik sorunlarla ilişkilidir. Anadolu'nun birçok yerinde 1920'Ierde Mübadele sırasında boşalmış eski Rum köylerinin de hazin birer harabe olduğu gözlenmektedir. İstanbul’da Zeyrek ve Süleymaniye semtlerindeki konaklar, asıl sahiplerinin kentin yeni bölgelerine göçmeleriyle terk edilmişler, kira evi olarak solumlaşmışlardır. Sahiplerinin Kültür Bakanlığı'nın aynen koruma kararından hoşnut olmayarak ''yıkılsın, yerine yenisini yapalım'' isteğiyle kaderine terk ettikleri tarihi binalar da her yıl biraz daha harap olmaktadır. 

Kötü kullanım, harabiyeti hızlandıran önemli bir etkendir. Asıl sahipleri farklı yerlere göçtüğünde, eski konutlar kira evi olarak çeşitli ailelerin kullanımına verilmekte ve yeni kullanıcıların isteklerine göre gelişigüzel eklenen ara kat, bölme duvarları, sokak cephesine açılan vitrin, ayrı giriş ve benzeri öğelerle hızla değişime uğramaktadır. Safranbolu evlerinin veya İstanbul’da Zeyrek ve Süleymaniye'deki ahşap evlerin kötü kullanımıyla ilgili sorunlar birbirine çok benzemektedir. 

Tarihi yapılarda bilinçsizce yapılan değişiklikler strüktür düzeninde aşırı yükleme veya süreksizliklere neden olmaktadır. 

Venedik Tüzüğü'nün 9. maddesinde de belirtildiği gibi, onarım uzmanlık gerektiren bir iştir. İyi yetişmiş mimar ve restoratörler tarafından, uygun malzeme ve teknik kullanılarak gerçekleştirilmeyen onarımlar kaba tamirden öte geçememektedir.  Anıtların tarihi, estetik değerlerini, yapılacak müdahale sınırlarını tanımlayan koruma kurullarının anıtların koruma derecelerini belirlerken hata yapmaları da anıtların zarar görmesine neden olmaktadır. 

Yeni yollar açılması, barajlar yapılması tarihi çevreleri tehdit eden çağdaş imar hareketleridir. 1950'Ierde İstanbul’da gerçekleştirilen yol genişletme etkinlikleri, 1980'Ierin ikinci yarısında açılan Tarlabaşı Bulvarı tarihi binaların yıkılıp yok olmasına neden oldu. Tarih öncesi ve değişik tarihi dönemlere ait arkeolojik sitler, kırsal yerleşmeler Doğu Anadolu'da yapılan Keban ve Atatürk barajlarının suları altında kaldılar. Kentlerin plansız gelişmesi, veya yeni planlarla sağlanan imar haklarıyla kat yüksekliklerinin aşırı artması tarihi yapıları olumsuz etkilemekte, hatta algılanmasını olanaksız kılmaktadır. Aşırı yüksek kütlelerle çevrilen külliyelerin silüetteki etkisi zayıflamakta, yoğunluğun artması tarihi yerleşmelerin dar sokaklarının genişletilmesi için baskı yaratmakta, gürültü ve istenmeyen yabancı öğelerin girmesiyle, tarihi çevre görsel bütünlüğünü, uyumlu çevre etkisini yitirmektedir. Önlem almadan eski binaların bitişiğinde derin kazılar yapmak, altından yeraltı geçitleri, tüneller geçirmek, zemin altında maden galerileri açmak vb. etkinlikler de temellerin mesnetlenme düzenini bozarak hasara neden olmaktadır. Tarihi binaların yakınında derin bodrumlu yeni yapılar inşa edilmesi de zemin suyu seviyesini düşürdüğü için sakıncalıdır. 

Atmosferi kirleten sanayi atıkları, ısınma sistemleri, kömürle çalışan vapurlar, motorlu taşıtlardan çıkan zararlı gazlar, yapıların üzerinde kirli bir tabakanın oluşmasına, ayrıca taşları eriten asit yağmuruna neden olmaktadır. Havadaki karbondioksit, kükürt dioksit ve kükürt trioksit gazlarının yağmur suyunda erimesiyle taşları eriten asitler oluşmaktadır. Islanan yüzeylerdeki bezemeler asitin aşındırıcı etkisiyle ayrıntılarını yitirmektedir. Arada sırada ıslanan cephelerde ise kara, geçirimsiz bir tabaka oluşur. Cephelerde biriken kurum mimari ayrıntıların algılanmasını engellemekte, bu kir tabakası altında kalan taşlar özelliklerini yitirerek erimektedirler. Zamanla kabaran, dökülen kabuklar sülfatlaşma belirtisi gösterir. Gözenekleri kalsiyum sülfatla dolan taşlar, bozulma derinliğine bağlı olarak, yüzeyden ıslanma alanı sınırına kadar, tabaka halinde dökülür. 

Tarihi kentlerin insan ve at arabası trafiğine göre düzenlenmiş olan sokak dokusunun kamyon ve benzeri ağır taşıt trafiğine açılması, bu yollar çevresindeki yapılarda titreşimler ve temellere yapılan baskı sonucu ortaya çıkan hasarlara neden olmaktadır. Dar sokakların köşeleri, tarihi kapılar da turist otobüslerinin veya kamyonların sürtünmeleri sonucu çizilmekte, zarar görmektedir. Korunması istenen kentsel dokularda gerekli plan kararları alınarak yayalaştırma bölgeleri oluşturmak, trafiği denetlemek, daha uygun yerlere kaydırmak gerekmektedir. 

Ender olmakla birlikte, trafik kazaları (kara, hava ve deniz) da anıtlarda kayıplara neden olmaktadır. İstanbul Boğazı'nda gemilerin kıyıya çıkması ve yalıları yıkması birkaç kez tekrarlanan kazalar arasındadır.

Tarihi yapıların strüktürel performansı ve dayanımını belirlemek için sayısal (analitik) model hazırlarken hangi adımlara göre hareket edilmelidir? 

1. Ayrıntılı rölöveler sağlanmalıdır. Taşıyıcı sistem elemanlarının kesit boyutları ve malzeme nitelikleri, metal bağlantı çubuklarının olup olmadığı vb. bilgiler ile yapının strüktürel kapasitesi doğru bir şekilde elde edilmelidir.

2. Yapının taşıyıcı sisteminin mevcut durumu dikkatli bir şekilde gözlemlenmeli; çatlaklar, malzeme bozulmaları, aşırı deformasyonlar ve mesnet çökmeleri. 

3. Yapıya etki eden çevresel etkilerin ve yüklerin değerleri tam olarak hesaplanmalı ve analiz sırasında doğru olarak uygulanmalıdır. 

4. Yapı elemanlarının malzeme özelliği için değerler, ya örnek alınarak laboratuvarlarda hesaplanmalı ya da benzer yapılar için daha önce yapılan çalışmalar sonucu üretilmiş ve uluslararası literatürde öngörülen bağlantılardan yararlanılarak elde edilir veya yürürlükteki şartnameler dikkate alınarak seçilir. 

5. Taşıyıcı sistem arasındaki etkileşim ve elemanların birleşme noktalarındaki yük aktarım mekanizması dikkatli bir şekilde incelenmelidir. 

6. Sayısal model hazırlanırken ne tür elemanların kullanılacağına dikkat edilmelidir. Çizgisel, yüzeysel veya hacimsel elemanlardan seçilerek ilerlemelidir.

7. Sayısal model hazırlandıktan sonra olası Bütün yük durumları ve çevresel etkiler altında hesaplar yapılmalıdır. Sayısal model yapının temel strüktürel davranışını sergilediği için, öncelikle kendi ağırlığı ve sabit yükler altında bir hesap yapılarak model kontrol edilebilir. Öngörülen şekilde davranması modeli doğrular. Ayrıca taşıyıcı sistemin zayıf noktaları bu kontrolü sırasında kolaylıkla saptanabilir. Grafiksel renklendirilmiş görseller elde edilerek sonuçlar görünüp kılınabilir ve değerlendirilir.

Kaynak: ÜNAY, A.İ., "A Method For Evaluation of The Ultimate Safety of Historical Masonry Structures" Unpublished PhD. Thesis, Middle East Tecnical University, Department of Architecture, Ankara, June, 1997.

Düzensiz plan şekline sahip ve büyük bir alana yayılan çağdaş betonarme ve çelik binalar dilatasyon sayesinde mimari plan değiştirmeden yapısal anlamda birbirinden davranış ve fiziksel olarak tamamen ayrı düzenli yapılar haline getirilebilir. Fakat aynı özelliklere sahip tarihi yapılar dilatasyon bırakılmadan yapısal anlamda bir bütün olarak inşa edilmiştir. Özellikle deprem sırasında kütle farkının büyük olduğu bölümlerde çatlak meydana gelir ve bu çatlaklar genellikle yapının sismik davranışını değiştirir. 

Çağdaş yapıların strüktürel malzemeleri süreklilik özelliği gösterir. Örneğin beton tamamıyla sürekli bir malzeme iken tarihi yapıların yığma taş veya tuğla örgü sistemleri ile oluşturulan taşıyıcı sistem elemanlarının malzemeleri süreklilik özelliği göstermez. Bu durum da çağdaş ve tarihi yapılarda mekanik olarak önemli bir farktır. 

Tarihi yapılarda zaman etkisi, yıllar boyunca meydana gelen çatlamalar, oturmalar çağdaş yapılara göre çokça farklılık gösterir. Bu sebeple tarihi yapılarda malzemelerin elastik özelliklerini tahmin etmek oldukça zordur. Bu faktör doğrusal elastik olmayan yöntemlerle hesap yapılmasının gereklerinden biridir.

Kaynak: ÜNAY, A.İ., "A Method For Evaluation of The Ultimate Safety of Historical Masonry Structures" Unpublished PhD. Thesis, Middle East Tecnical University, Department of Architecture, Ankara, June, 1997.

1. GİRİŞ

Modelleme ve hesap parametreleri aşağıda maddeler halinde sunulmaktadır: 

• Yapının büyük bir bölümü “genel kabuk elemanı” (SHELL) ile tanımlanmaya uygundur. Bu nedenle, kubbe ve duvarlar SHELL elemanları ile modellenmiştir. 

Destek çelik kirişler için ise "genel çubuk elemanı"(FRAME) ile tanımlanmıştır.

• Hesaplara esas teşkil eden model 2860 düğüm noktası, 2814 SHELL elemanı ve 144 FRAME elemanı kullanılarak meydana getirilmiştir.

• Bazı yapı elemanlarının kalınlıkları 1.2 metreye ulaştığından, iç ve dış yüzeylerdeki gerilmeleri daha ayrıntılı hesaplayabilmek ve kesit düzlemi içindeki kayma gerilmelerini dikkate alabilmek amacıyla, hesapta kullanılan bilgisayar programının bu tür elemanların tanımlanmasına imkan verdiği “Thick Shell” seçeneği tercih edilmiştir.

• Yapı elemanlarının malzeme özellikleri, benzer yapılar için daha önce yapılan çalışmalar sonucu üretilmiş ve uluslararası hakemli dergiler tarafından yayınlanmış çalışmalar ile uluslararası literatürde önerilen bağıntılardan yararlanılarak, yürürlükte olan Deprem Şartnamesinde yığma yapılar için önerilen değerler dikkate alınarak seçilmiştir.

• Taş yığma yapı elemanlarının, harç ile birlikte tek bir malzeme özelliği gösterdiği varsayılarak, elastisite modülü ve birim ağırlık kabulleri yapılmıştır.

• Hazırlanan hesap modeli üzerinde, sabit yükler ve deprem spektrumu ile tanımlanan yer hareketinin yol açtığı zorlamaların göz önüne alındığı iki ayrı esas yükleme durumu uygulanmıştır. Spektrum, EQx ve EQy yüklemesi olmak üzere ayrı ayrı iki asal doğrultuda uygulanmıştır.

• Sonuçların kolaylıkla değerlendirilebilmesi için, G + EQx (Sabit yükler + x ekseni doğrultusundaki deprem yüklemesi) ve G + EQy (Sabit yükler + y ekseni doğrultusundaki deprem yüklemesi) olmak üzere iki ayrı yük kombinasyonu tanımı yapılmıştır.

• Deprem tesirlerinin belirlendiği spektral hesapta ilk 12 mod dikkate  alınmıştır.

• Sonuçların değerlendirilmesi sırasında, deprem etkisi veya sabit yüklerde herhangi bir azaltma yapılmamıştır (R=1). Ancak, analizler sonucunda hesaplanan gerilmeler, emniyet gerilmelerinin 3 faktörü ile büyütülmesi ile elde edilen sınır değerlerle karşılaştırılmıştır. 

İçkale Kilisesi’nin sonlu elemanlar modelinde kabul edilen bazı malzeme özellikleri Tablo 1. 

de özetlenmiştir. 

   

Tablo 1. İçkale Kilisesi sonlu elemanlar modelindeki malzeme özellikleri 

İçkale Kilisesi dinamik hesaplarında kullanılan spektrum değeri Şekil 3 te gösterilmiştir.   

Şekil 3. İçkale Kilisesi'nin dinamik hesap için spektrum eğrisi 

3. SONLU ELEMANLAR HESAP SONUÇLARININ DEĞERLENDİRMESİ 

Hesap sonuçlarının değerlendirilmesi sırasında kabul edilen sınır gerilme değerleri  

Deprem Yönetmeliğinde, taş yığma duvarlar için basınç emniyet gerilmesi fem=0.3 MPa olarak önerilmektedir. İçkale Kilisesi'nin depreme karşı dayanımının yapılan hesap sonunda elde edilen gerilmelerin emniyet gerilmeleriyle karşılaştırılması ile yorumlanması mümkündür. Hesap sonucunda elde edilen kuvvetlerde herhangi bir azaltma yapılmamıştır (R=1). Buna karşılık, emniyet gerilmeleri 3 katsayısı ile büyütülmüştür. Böylelikle; 

kubbe, kasnak, pandantifler, duvarlar ve kemerlerde taş için taşıma gerilmesi; 

 fm= 0.3 × 3 = 0.9 MPa 

olarak kabul edilmiştir.

Çekme emniyet gerilmeleri, basınç emniyet gerilmesi olarak belirlenen değerin %15’i olarak kabul edilebilir.

Bu durumda, 

kubbe, kasnak, pandantifler, duvarlar ve kemerlerde taş için çekme emniyet gerilmesi; 

 fm(çek) = 0.9 × 0.15 = 0.135 MPa 

olarak kabul edilmiştir.

Deprem hesabı sonucunda ortaya çıkan kayma gerilmeleri (Kabuk elemanlarındaki S12 gerilmeleri) aşağıdaki denkleme göre hesaplanan kayma sınır gerilmesi (τm) ile karşılaştırılacaktır. 

τm = τo+μσ

Bu denklemde τm = duvar sınır gerilmesi , τo = duvar çatlama emniyet 

gerilmesi, μ = sürtünme katsayısı (0.5 olarak alınabilir), σ ise duvar düşey gerilmesidir.

kubbe, kasnak, pandantifler, duvarlar ve kemerlerde taş için çatlama gerilmesi;  

 τo = 0.10 × 3 = 0.30 MPa 

olarak kabul edilmiştir.

Deprem yönetmeliğinde önerildiği gibi duvar düşey gerilmelerinin ilgili yapı elemanları için belirlenen basınç emniyet gerilmelerinden büyük olmadığı varsayımı ile; 

kubbe, kasnak, pandantifler, duvarlar ve kemerlerde taş için kayma emniyet gerilmesi; 

τm = 0.30 + 0.5 (0.9/2) = 0.53 MPa 

olarak kabul edilmiştir.

Tablo 2. Malzeme Grupları İçin Emniyet Kıyas Gerilmeleri 

İçkale Kilisesi'nin yapısal hesabı yukarıda belirtilen yük kombinasyonlarına göre SAP2000 sonlu eleman programı ile gerçekleştirilmiştir. Bütün düğüm noktaları ve taşıyıcı elemanlarda elde edilen ötelenme, kuvvetler ve gerilmelerin tek tek incelenerek yorumlanması neredeyse imkansızdır. Bu sebeple, hesap sonuçlarının yorumu, SAP2000 programının ürettiği renk kodlu şekil ve gerilme haritaları kullanılarak en elverişsiz değerler dikkate alınarak yapılmıştır. Tablo 3’de çeşitli yük durumu ve yük kombinasyonuna göre elde edilen taban kesme kuvveti, reaksiyonlar ve periyotlar gösterilmiştir.

Yapının toplam ağırlığı 3227 kN, güneybatı-kuzeydoğu (modele göre X yönü) doğrultusunda uygulanan deprem etkisi altında meydana gelen toplam taban kesme kuvveti 848 kN, güneydoğu-kuzeybatı (modele göre Y yönü) doğrultusunda uygulanan deprem etkisi altındaki toplam taban kesme kuvveti 971 kN olarak hesaplanmıştır. Bu sonuçlara göre, yapının maruz kaldığı taban kesme kuvveti,  x yönünde toplam ağırlığının %26’sına, y yönünde %30'una  karşılık geldiği görülmektedir.

Tablo 3. Taban Kesme Kuvvetleri ve Eksenel Kuvvetler

X yönündeki deprem yüklemesi sonucunda x yönündeki en büyük ötelenme ekteki şekillerde görüldüğü gibi Δx=8.6 mm, Y yönündeki deprem yüklemesi sonucunda y yönündeki en büyük ötelenme ise Δy=11.6  mm’dir. Yer değiştirmeler, modelin en üst kotunu temsil eden kubbenin tepe noktalarını temsil etmektedir.

İçkale Kilisesi'nin depreme karşı dayanımını belirlemek için yapılan sonlu elemanlar hesabının, SHELL elemanlarında hesaplanan gerilmelerden, her elemanın kendi yerel eksenine göre düşey doğrultuda (SAP2000 programının formatına göre S22 olarak tanımlanan) meydana gelen çekme veya basınç gerilmeleri ile (SAP2000 programının formatına göre S12 olarak tanımlanan) kayma gerilmeleri yapının deprem dayanımı hakkında en açıklayıcı sonucu vermektedir. Bunlar sırasıyla düşey basıncı ve deprem tesirleri altındaki kayma tesirlerine karşılık gelmektedir. 

Yapının davranışını etkileyen karakteristik yapı elemanları ekteki şekillerde ayrıntılı bir şekilde gösterildiği gibi, S22 ve S12 gerilme değerleri için G +EQx ve G + EQy yük kombinasyonlarına göre ayrı ayrı hazırlanan gerilme haritaları kullanılarak incelenmiştir.

Yapının taşıyıcı sistem elemanları: “Kubbe” ve ” Duvarlar” olmak üzere 2 ayrı kategoride, G + EQx ve G + EQy yük kombinasyonları için S22 ve S12 gerilmelerine göre ayrıntılı incelenmiştir. Tablo 4 ve Tablo 5 te her bir grup elemanları için en büyük basınç ve çekme gerilmeleri ile kayma gerilmeleri SHELL elemanlarının en üst ve en alt yüzeyleri için ayrı ayrı gösterilmiştir. En büyük gerilmelerin oluştuğu elemanların konumu, her bir eleman grubu için ekteki ilgili şekillerde ayrı ayrı gösterilmiştir.

Tablo 4. Çeşitli eleman gruplarında elde edilen en büyük gerilmeler (S22) 

Tablo 5. Çeşitli eleman gruplarında elde edilen en büyük kayma gerilmeleri (S12) 

1.   HESAP SONUÇLARININ DEĞERLENDİRİLMESİ

Bu kısımda, İçkale Kilisesi'nin muhtemel bir deprem karşısında yapısal davranışının incelenmesi ve deprem dayanımının belirlenmesi için yapılan sonlu elemanlar metoduna dayalı gerilme hesaplarının sonuçları değerlendirilmiştir.

Hesap Yöntemi

Yapılan hesaplar her ne kadar görünürde pek hassas sonuçlar veriyor ise de, bunların dayandığı kabuller ve hesap ile gerçek durum arasındaki farklar yorumlarda daha dikkatli olunmasını gerekli kılmaktadır.

Tarihi yapıları oluşturan malzemenin elastik özelliklerini tahmin etmek dahi oldukça güçtür. Zaman etkisi, yapıda asırlar boyunca meydana gelen çatlamalar, oturmalar, rölövenin iç yapıyı ortaya koyamaması gibi faktörler hesapların doğrusal sınır ötesine taşınmaması için kuvvetli gerekçeleri teşkil etmektedir.

Doğrusal-elastik hesapların tercihinde daha kuvvetli bir gerekçe şudur: tarihi yapılar inşa edildikleri tarihten bu yana zemin oturmaları v.b. sebeplerden oturma gösterdikleri gibi aralarında onarım veya tadilat görmüş olanlar da bulunmaktadır.

Hesap tekniği açısından zemindeki oturmaların, kısmi yenilenmelerin veya başka müdahalelerin hepsi başlangıç yer değiştirmelerine karşılık gelmektedir. Bunların değerleri bilinmedikçe takip eden hesapların hassasiyetle yapılması mümkün değildir.

Sonuçların Değerlendirilmesi

Yapılan ayrıntılı hesaplar sonucunda İçkale Kilisesi'nin muhtemel bir deprem sırasındaki davranışı ve taşıyıcı elemanlarının karşılaştıkları tesirlere dayanımı ile ilgili şu gözlemler yapılmıştır.

•      İçkale Kilisesi'nin rijit bir yapıya sahip olduğu görülmektedir. Çelik destekler yeterli gelmektedir.

• Hesap spektrumu Şekil 3’te verilen deprem etkisine göre yapılan analizler neticesinde elde edilen en büyük ötelenme değerleri kubbenin en üst x  yönünde 8.6 mm ve y yönünde ise 11.6 mm’dir. Bu noktanın yere göre kotu 9.23 m olduğu dikkate alındığında 0.009 göreli yer değiştirme oranına karşı geldiğinden kabul edilebilir sınırların içinde kalmaktadır. Çünkü bu göreli yer değiştirme sınırında duvarlarda yapıldıkları malzemeye bağlı olarak çatlamanın ortaya çıkması beklenebilir ise de yıkılmanın uzak bir ihtimal olarak belirdiği ifade edilebilir. 

•      Yapının değerlendirilmesinde sadece en büyük yer değiştirme değil bütün noktalarının hangi oranlarda yer değiştirdiğinin bilinmesi ön plana çıkmaktadır. Yukarıda da belirtildiği gibi çok sayıda düğüm noktasının birleştirilmesi ile elde edilen yapı modelinin öngörülen deprem etkisi altında nasıl bir performans gösterdiği yer değiştirmelerin lokal gerilmelere dönüştürülmesi ile görülebilir. Bu işlemler muhtelif gerilme bileşenleri için aşağıdaki ilgili şekillerde belirtilmektedir. Yapının genel performansı bu şekiller dikkatlice incelenerek cevaplandırılabilir.

•      Yapı içerisindeki rijitlik düzgün olmayan bir şekilde dağılmıştır. Bu bakımdan hesaplarda sadece en düşük birkaç modu göz önüne alarak doğru sonuç elde etmek neredeyse imkansızdır. Dolayısıyla analizler ilk 12 mod kullanılarak gerçekleştirilmiştir. 

Şekil 3. İçkale Kilisesi'nin ilk üç moduna göre şekil değiştirmiş hali

• Yapısal analizler sonucunda elde edilen etkilerin incelenmesinde, İçkale Kilisesi'nin taşıyıcı elemanlarında Türk Deprem Yönetmeliğinde yığma yapılar için önerilen basınç ve kayma gerilmesi değerlerinin aşılmadığı gözlenmiştir.

• Çekme gerilmelerinin ise ekteki resimlerde ayrıntılı olarak gösterildiği gibi, sadece boşluk köşelerinde ve duvar alt köşe bölgelerinde küçük alanlarda aşıldığı gözlenmiştir. Kullanılan elemanların ağ yapısı ve mesnet şartları gereği yatay yüklemelerde bu gerilmelerin oluşması kabul edilebilir düzeydedir.

• Yapılan gerilme hesapları sırasında, yapının taşıyıcı sistemini teşkil eden elemanların malzeme özelliklerinin literatür araştırması ve mevcut yönetmeliklerde önerilen değerler doğrultusunda belirlenmiş olduğu dikkate alınmalıdır. Bu durumda, yapının belirli yerlerindeki muhtemel malzeme bozulmalarının ya da taşıyıcı elemanlarda meydana gelebilecek malzeme kayıplarının yapının davranışını etkileyebileceği söylenebilir. Ancak, elde edilen deplasmanlar ve gerilmeler kabul edilebilir sınırlar dahilinde  olduğundan, bu tür bir varsayım sonucunda bile İçkale Kilisesi'nin depreme karşı dayanımı ile ilgili bir olumsuzluğun meydana gelmesi ihtimali çok zayıftır.

• Değerlendirme kolaylığı açısından İçkale Kilisesi'nin ait hesap sonuçları grafikler halinde aşağıda verilmektedir.

• Bu durumda, kabul edilen hesap prensiplerine göre İçkale Kilisesi'nin depreme karşı dayanımının yeterli olacağı söylenebilir. 

Grafikler

Şekil 4. İçkale Kilisesi'nin G + EQx yüklemesi ile elde edilen (S22) gerilme diyagramları

(soldakiler üst yüzey, sağdakiler alt yüzeye aittir.)

Şekil 5. İçkale Kilisesi'nin G + EQy yüklemesi ile elde edilen (S22) gerilme diyagramları

(soldaki üst yüzey, sağdaki alt yüzeye aittir.)

Şekil 6. İçkale Kilisesi'nin G + EQx yüklemesi ile elde edilen (S12) kayma gerilmeleri diyagramları

(soldaki üst yüzey, sağdaki alt yüzeye aittir.)

Şekil 7. İçkale Kilisesi'nin G + EQy yüklemesi ile elde edilen (S12) kayma gerilmeleri diyagramları

(soldaki üst yüzey, sağdaki alt yüzeye aittir.)

Şekil 8. İçkale Kilisesi'nin çelik destek elemanlarının bazı yüklemelerdeki gerilme ve moment diyagramları

Çok istememe rağmen saati dolayısıyla ilk toplantıya katılamadım. İkincisi olduğunda vakit kaybetmeden kayıt yaptırıp neler olduğuna bir göz attım. Ankara'da yeni yaşamaya başlamıştım. Bu şehre Ankaralı meslektaşlarımın gözüyle bakmak istedim. Bahsi geçen alanlar, merkezler, binalar Ankara'yı tanımak için başlayacağım noktalar oldu.

Bahsedilen dönem için AnkaRapor zaman çizelgesi hazırlamıştı: timeline

Doğal ve Kültürel Varlıklar ve Tarihi Yapılar Atölyesi'ne katıldım. Atölyeden çıkan öneriler şöyle oldu:

Genel

• ·         Makro ve mikro planlama ölçeklerinde yeşil politikanın öne çıkması (2)
• ·         Arkeoloji ana planının yapılması (2)
• ·         Kent Tarihi Ofisi'nin kurulması (1)
• ·         Ankara Kent Müzesi'nin kurulması (2)
• ·         Tarihi yapılardaki yıkım sürecinin durdurulması (1)
• ·         Yıkılan yapıların envanterinin çıkarılması ve arşivlenmesi (1)
• ·         Tarihi eserleri tanıtan ve gösteren tabelaların yeniden ele alınması (1)
• ·         Tarihi yapılara künye bilgilerini içeren kimlik plaketleri asılması (1)
• ·         Kent yaşamını canlı tutacak festival ve etkinliklerin güçlendirilmesi (1)
• ·         Bir gecekondu mahallesinin, kentin yapı ve yaşam değişimini göstermek üzere korunması (1-2)
• ·         Ankara Keçisi ve onun getirisi olan üretimlerin (tiftik gibi), bunlarla birlikte gelen Ankara'nın geçmiş değerlerinin yeniden canlandırılması (2)
• ·         Heykellerin eski, özgün yerlerine yerleştirilmesi (1)
• ·         Cumhuriyet  Siti  çalışmasının (Emre Madran) yeniden başlatılması (1-2-3)
• ·         Ankara Su Süzgeci, Baraj Gazinosu, Havagazı Fabrikası, İller Bankası, Marmara Köşkü, Etibank yapılarının replikasının yapılması (1)
• ·         Değiştirilen sokak, cadde, meydan isimlerinin orijinal haline geri getirilmesi (1)

Kent Merkezleri, Ulus ve Kızılay

• ·         Şehir içindeki meydanların meydan özelliğini bozan düzenlemelerin kaldırılması (1)
• ·         Kentin en önemli odak noktalarından olan Ulus'un ve ardından diğer kent merkezlerinin yeniden düzenlenmesi (2)
• ·         Ulus'ta var olan ve kentin belleğinde silinmeye yüz tutmuş geleneksel alışverişin özendirilmesi (1)
• ·         19 Mayıs Stadyumu'nun Şeref Tribünü'nün ve Tenis Klubü’nün korunması (1)
• ·         Agustus Tapınağı'nın yanındaki havuzun kaldırılması (1-2)
• ·         Anafartalar Çarşısı'nın yaşayan bir sanat galerisine dönüştürülmesi (1-2)
• ·         Hacıdoğan ve Yahudi Mahallelerinin korunması ve bu bölgeye restorasyon yaptırımı yapılması (2-3)
• ·         Bentderesi’nin açığa çıkarılması (  )
• ·         Ulus'ta ara ve arka sokakların (Suluhan ve çevresi) yayalaştırılması (2-3)
• ·         Gençlik Parkı'nın girişindeki Atatürk aydınlatmalı silüetin yeniden yerine konulması
• ·         Ulus Atatürk heykelinin ışıklandırmasının düzenlenmesi (1)
• ·         Güvenpark Anıtı'nın görünürlüğünün artırılması (1)
• ·         Saraçoğlu Mahallesi'nin altına otopark yapılmadan korunması (1-2-3)
• ·         Roma yolunun teşhir edilmesi (  )
• ·         Gar meydanının, TCDD binaları ile birlikte düzenlenmesi, yapıların aydınlatılması (  )
• ·         AOÇ’deki hamamın restorasyonunun yapılması (  )
• ·         Sıhhıye’deki U dönüşü köprüsünün kaldırılması ya da rekreasyon alanı olarak değerlendirilmesi (  )
• ·         Ulaşım alanında tehlikeli noktaların belirlenip iyileştirme çalışmalarının yapılması (  )
• ·         Atatürk Bulvarı aksının canlandırılması. Kacabeyoğlu Pasajı, Soysal Pasajı vb. canlandırılması, buralardaki eski yapıların görünürlüğünün artırılması. Buralardaki tabelaların kaldırılması. Orduevi Sineması, Zafer Çarşısı Meydanı ve çarşının arkasında kalan yapının canlandırılması (  )
• ·         Kumrular, Tunalı ve Bahçeli 7. Caddenin yayalaştırılması (  )

Diğer Semtler

• ·         Ankara kapılarının kaldırılması (Diğer atölyelerle tartışılacak) (  )
• ·         Kıbrıs Köyü Vadisi, Kutludüğün Vadisi ve Zir Vadisi'ndeki taş ocaklarının ruhsatlarının iptali (1)
• ·         Anıtkabir çevresindeki silüeti bozan inşaatların durdurulması, etkileşim geçiş sahalarının genişletilmesi (1-2-3)
• ·         Sıhhıye bölgesnini hastanelerle birlikte bütünlüklü olarak korunması (2-3)
• ·         Tandoğan Meydanı'nında metro girişindeki ibriğin kaldırılması, su perileri heykelinin ve meydanın adının geri getirilmesi (1)
• ·         Çoban Mektebi'nin restorasyonu ve müze haline getirilmesi (2)
• ·         Şereflikoçhisar’da Roma Antik kentinin bulunduğu yörede koruma çalışmalarının başlatılması (  )
• ·         AKM metro istasyonu, Keçiören metro istasyonu geçiş koridorundaki resimlere Atatürk portresinin eklenmesi (  )

Doğal Varlıklar

• ·         Doğal sit alanlarının korunması, buralarda yeni ruhsat verilmemesi (1)
• ·         Kent içinde kalan derelerin korunması, üzerinde yapılaşmaya izin verilmemesi; mümkün olanların doğal durumlarına yeniden kavuşturulması (1-2-3)
• ·         Hacıkadın Deresinin doğallığının korunması (1)
• ·         Ankapark'ın AOÇ’den başka bir yere taşınması (1-2)
• ·         Atatürk Orman Çiftliği'ndeki hayvanat bahçesinin çağdaş yaklaşımlar çerçevesinde yeniden oluşturulması (  )
• ·         Ankara’nın tarımsal potansiyelinin değerlendirilmesi (1-2-3)
• ·         Tarımsal alanların yapılaşmaya açılmaması ve kırsalla kent arasındaki bağın tarım üzerinden kurulması (1-2-3)
• ·         Kıbrıs Köyü, İmrahor Vadisi gibi yerlere ulaşımın kolaylaştırılması (  )
• ·         İmrahor Vadisi’ne hafriyat dökülmemesi (  )
• ·         Çubuk 1 ve Çubuk 2 barajlarının düzenlenerek halka açılması (  )
• ·         Çubuk Barajı’nın diğer su kaynaklarına yapılacak müdahale kararlarına dahil edilmesi (1)
• ·         Nallıhan’daki Kuş Cenneti (  )
• ·         Mamak’taki mağaralar (  )
• ·         Hirfanlı Barajı ve yakınlarındaki … Barajının düzenlenmesi (  )

Anlaşılamayanlar

• ·         Kentsel drenajın ayrıştırılması (  ) ??
• ·         İmrahor Vadisi'ndeki tuğla fabrikalarının yeniden işlevlendirilmesi (  )??

Açıklamalar