Osmanlı "Batı geçmişini canlandırıyor, biz de kendi geçmişimizi (Selçuklu vb.) canlandıramaz mıyız!" düşüncesi ile yola çıkıyor. Özellikle Selçuklu anıtsal yapılarının kütle biçimlenmesine bakılıyor.
Art Nouveau (1898-1923)
Birinci Ulusal Mimari (1908-1927)
1930’lar Modernizmi (1927-1939)
İkinci Ulusal Mimari (1939-1950)
Uluslararası Stil/Yüksek Modernizm (1950-1980)
(Postmodern sonrası) Çoğulcu Dönem 1980 -2000
2000 Sonrası
• İki açıdan ele alınabilir:
-Kentleşme ve yapı faaliyetleri
-Mimari söylem ve biçim arayışları
• Kentleşme ve yapı faaliyetleri: altyapı hizmetlerinin sağlanması,
-Ulaşım ağının ülke çapında bütünleştirilmesi
-Bu işler için gereken teknik yatırımların yapılması
-Yeni rejimin modernleşme projesinin temsili başkent Ankara’nın imarı
-Savaşta büyük darbe alan Anadolu kentlerinin onarımı
-Yönetimin varlığını hissettirecek küçük ölçekli kamu hizmet yapılarının inşası
-Göçmenlerin iskânı
• 1940’lara kadar Cumhuriyet mimarlığının temellendiği iki olgu söz konusudur:
-Yerli ve yabancı mimarlar arasında, mimari söylem ve uygulamalar üzerinden gelişen tartışma ve etkileşim ortamı
-Yapı sanayii ve teknolojisine bağlı gelişmeler
• Mimari söylem ve biçim arayışları :
-Ulusal – Evrensel
-Geleneksel-Modern ikilemleri üzerinden gelişen bir kimlik arayışı
Art Nouveau (1898-1923)
Önemli mimarı:
- Gaudi
• 19 yy. son çeyreğinde Avrupa’da ‘yeniyi aram mottosu’ olarak ortaya çıkan bir akım. Yeni kavrayış, etik, biçim ve kurgular deneyen bir sanat ve düşünce akımı.
• Pek çok ülkede farklı adlarla anılıyor.
Fransa–Belçika: Art Nouveau
Almanya: Jugendstil
Avusturya: Secessionsstil
İngiltere-Amerika: Modern Style
İtalya: Stile Floreale
İspanya: Modernismo
Türkiye: Yeni Sanat , 1900 Sanatı
• Resim, heykel, grafik tasarım, obje tasarımı ve mimarlık gibi geniş bir alana yayılan bir akım.
•Ülkeler arası farklılıklar gösteren eğilimin karakteristik unsurları:
-Asimetri
-Geometrik olarak tanımlanması zor plan ögeleri
-Serbest çıkma ve eklemelerle biçimlenen kitleler
-Bezeme ve detaylarda nakışvari çizgisel, eğrisel, kıvrımlı motifler, bitkisel soyutlamalar
Beyoğlu ve İstiklal Caddesi'nde bolca konut-apartman bu stilde yapılmıştır. İzmir'de nadir görülür. Daha çok bitkisel bezemeleri ele almışlardır.
Ayşen Mayda Evi, Göztepe, Raymond Charles Péré
Birinci Ulusal Mimari (1908-1927)
Neoklasik Türk Üslubu/ Milli Mimari Rönesansı
Öne çıkan mimarlar:
- Vedat Tek
- Mimar Kemalettin
- Giulio Mongeri
- Arif Hikmet Koyunoğlu
- Necmettin Emre
• Mevcut mimari anlayışı sorgulaması, yeni bir mimari dil arayışı çabası, kentsel ölçek, yapım sistemi, malzeme ve yapı programları nedeniyle modern bir tavır sergiliyor
• Ancak oluşturduğu mimari dil Osmanlı ve Selçuklu anıtsal yapılarını referans alıyor
•Bu nedenle anıtsal yapılarda kullanımı yaygın, konut mimarisinde kullanımı çok az
• Tasarım anlayışında cephe kompozisyonu ön planda
• Simetrik cephe düzeni, taç kapı, yapı köşelerinin veya orta aksın kule ya da kütlesel çıkmalarla vurgulanması, kubbe ve saçaklı kütle bitişleri, kemerli pencere dizileri, yoğun bezeme kullanımı üslubun öne çıkan özellikleri
• Bu üslup ile tasarlanan konutlarda planlar geleneksel şemaların devamı niteliğinde, üslup etkisi daha çok kütle ve cephe kompozisyonunda görülüyor
Ankara Palas, 1926, Mimar Kemalettin | Vedat Tek
Türk Ocağı Binası, İzmir, 1926, Necmettin Emre
1930’lar Modernizmi (1927-1939)
Öne çıkan mimarlar:
- Sedat Hakkı Eldem
- Zeki Selah Sayar
- Arif Hikmet Koyunoğlu
- Abidin Mortaş
- Mimar Ferit
- Mimar Sadi
- Bekir İhsan
- Rükneddin Güney
- Asım Kömürcüoğlu
- Tahir Tuğ
- Rebii Gorbon
• Modernleşme sürecinin fiziksel mekânda karşılığını bulduğu yıllar
• Hedeflenen yeni devlet düzeni ve toplumsal yapının ihtiyaç duyduğu yapılar ve mimari söylemin oluştuğu dönem
• Teknik eleman yetersizliği ve yeni mimari söylem ihtiyacı doğrultusunda yabancı mimarların çağrılması (Theodor Jost, Ernst Egli, Clemens Holzmeister, Herman Jansen, Hermann Jansen, Martin Wagner, Martin Elsaesser, Bruno Taut,R. Oerley)
• 30’lu yıllarda Avrupa ‘da başlayan Modern Hareketin yankılarının yabancı mimarlar, mimarlık yayınları ve yurtdışına eğitime giden Türk mimarlar tarafından takip edilmesi
• Yeni rejimin hedeflediği çağdaş, laik, modern hayatın kurulması için pek çok Anadolu kentinde yapılan imar çalışmaları
• 1927- 1930’ların ilk yılları: Viyana Kübizmi ve Neoklasik Üslubun soyut yorumları ile şekillenen, anıtsallığın ve yabancı mimarların doğu algısı ile gelişen bir mimari dil
• 1931 yılında ilk Türk mimarlık dergisi MİMAR‘ın kurulması ile dünya gelişmelerine eklemlenme
• 1933 yılında Türk mimarların uluslararsı yarışmalarda ödüller alması ile yeni dönem başlıyor.
• Rasyonalist-Fonksiyonalist dönem çok sayıda yalın modernist yapı tasarımı ile şekilleniyor.
1930’lar Modernizmi ve Kübik Konutlar
• Rasyonel ilkeler üzerine temellenen, iç dış bütünlüğü, sadelik, yalınlık üzerine kurulu bir mimari anlayıştır. Geçmiş dönemlerin süslemeci, dikte edici mimari diline bir başkaldırı olarak ortaya çıkmıştır.
•Avrupa merkezli yaklaşım, hızla dünyaya yayılmış ve özellikle konutlarda yaygın olarak kullanılmıştır.
•Yalın prizmatik kütleler; asimetrik, süslemesiz cephe tasarımları; geniş yatay pencereler; pilotiler üzerinde yükselme, teras çatı kullanımı, serbest cephe, serbest plan anlayışı temel ilkeleridir.
• Avrupa’da daha kavramsal sorgular üzerinden gelişen mimari tavır, ülkemizde yeni rejimin çağdaşlaşma ülküsünün mekansal temsili olarak görülmüş ve dönemin genç mimarları tarafından uygulanmıştır.
• Ülkemizde bu anlayışla tasarlanan konut örneklerinde yalın kübik kütle kompozisyonu, kiremit çatı ve saçaklar, katlar arası ve pencere konturları boyunca devam eden beyaz bordürler, gri edelputz sıva, eğrisel formlu köşe çözümleri, balkonlarda boşta bırakılan kolon/ kolon dizileri öne çıkan unsurlardır.
• Bu dönem konutlarında plan şemaları, sofa etrafında örgütlenen geleneksel mekan kurgusundan, fonksiyonel ayrım, zonlama, akışkan mekanlar, serbest plan anlayışına kadar uzanan bir çeşitlilik göstermektedir.
İkinci Ulusal Mimari (1939-1950)
• 1939 İkinci Dünya Savaşı etkisinde Avrupa’da gelişen ulusçu akımlar
• Dünyada yaşanan ekonomik kriz
• Tüm ülkelerde ve Türkiye’de içe kapanma dönemi
• Dışa bağımlı inşaat sektöründeki duraklama
• Artık kendi yayınları ve örgütleri olan yerli mimarların yabancı mimar egemenliğinden sıkılmış olmaları
• Yeni Ulusal Mimari’nin ateşleyicisi Güzel Sanatlar Akademisi’nde Sedat Hakkı Eldem öncülüğünde başlatılan “Milli Mimari Semineri”dir.
“Millî Mimari Semineri 1933-1934 senesinde, kendi gösterdiğim lüzum üzerine tesis edilmiştir. [...] Seminer yeni Türk mimarisinin başlangıcını teşkil etmiştir. [...] Seminerin tesisine kadar Türk sivil mimarisinin mahiyeti değil, hatta varlığı hakkında bile fikir yoktu. Bütün mimari çalışmalar sadece dinî binalara inhisar ettirilmişti. Bugün bu durum tamamıyla değişmiştir. [...] Bu on dört senelik mesaiden dolayı bakanlıktan en ufak bir taktir işareti bile almadım. Ne dolap, ne teşkilat, ne yardım, ne teşvik. Hiç bir şey istemiyorum. Fakat çalışmama mani olunmasın.” Güzel Sanatlar Akademisi (GSA) Mimarlık Bölümü Şefi Sedad Hakkı Eldem, 27.03.1947
Kaynak: Milli Eğitim Bakanlığı Başmüfettişi Avni Başman’ın GSA teftişinden sonra Millî Mimari Semineri’ne dair verdiği olumsuz rapora cevap olarak Eldem’in yazdığı mektuptan alıntıdır.
Millî Mimari Semineri çalışmalarından örnekler
SALT Araştırma-Rahmi M. Koç Arşivi, Sedad Hakkı Eldem Arşivi
• Yeni mimari söylem: Anadolu sivil mimarlığını kendine kaynak olarak seçmiş, yerel iklim ve malzeme koşullarına uyan, yerel iş gücüne yaslanan, geleneksel mekân kurgusunu yorumlayan bir mimarlık yaklaşımına vurgu yapmaktadır.
Afife Batur (1935-2018)
• Nostaljik ve Yenilemeci: İstanbul konutlarının analizine dayanan, nostaljik ve akademik yaklaşımların sentezi olan eğilimdir.
• Anıtsal ve Akademik: Avrupa’da beliren devletin totaliter yapısının temsili olarak yükselen anıtsal neoklasik üslubun da etkisinde kalarak, klasik ve anıtsal biçimlendirmeleri modern mimarinin rasyonel ve işlevci ilkeleri doğrultusunda kullanan bir eğilimdir.
• Popülist ve Yerli: Anadolu yapı geleneğine odaklanan eğilim, ulusallığı bölgesel ve folklorik değerler ile rasyonalist ilkelerin birleşiminde aramaktadır.
İkinci Ulusal Mimari Etkisindeki Konutlar
• 1940’lara gelindiğinde dünyada milliyetçi hareketlerin artması, ekonomik dar boğazlar paralelinde ülkemizdeki yabancı mimar faaliyetlerinin de artmasına tepki olarak, yeni bir milli mimari dil arayışına gidilmiştir. Bu hareketin öncüsü Sedat Hakkı Eldem olmuş ve 1939’da gerçekleştirdiği Milli Mimari Seminerleri ile akımın duyulmasını sağlamıştır.
•Bu kez “milli mimari” arayışı geleneksel Türk Konutu’na temellendirilmiş ve tüm kamu ve sivil mimaride geleneksel konutların mimari repertuarına başvurulmuştur.
•Bu doğrultuda geniş saçaklar, kapalı çıkmalar, ritmik pencere dizileri, saçak ve çıkma konsolları bu mimarinin temel unsurları olmuştur.
•Geleneksel konuta referans vermesi nedeniyle bu dönem konutlarında Birinci Ulusal Mimari’ye göre çok daha fazla uygulanmıştır.
• İzmir özelinde 1940’ların ikinci yarısı ve 1950’ler aşında çok sayıda “aile apartmanı/kira evi” bu mimari yaklaşım ile tasarlanmıştır.
