Bugünlerde insanlarımızı ve kentlerimizi kaybettik. Kaybettiğimiz o insanlar ve ataları bu kentleri taş taş üstüne koyarak uzun bir süreçte meydana getirdiler. Tüm emekleri ile kentsel belleklerini somutlaştırdılar. Bu bellek, yayılmış geniş bir zaman diliminde ortaya çıktı. Politikadan finansa, sosyolojiden mimarlığa, yönetmelikten geleneğe bir çok bilgi oluşturdu o hafıza alanlarını. Hafıza alanı diyoruz çünkü yıkıldıklarında hangi sokakta olduklarını bile bulamadılar. Belleklerini, hafızalarını kaybettiler; sanki canlarını kaybetmek yetmezmiş gibi.
İnsanlara canlarını geri veremeyiz. Umarız ki bellek ve hafızalarındaki yaşam alanlarını geri verebiliriz. Bir mimar olarak kolay yoldan onlara bir yılda barınak sağlamak içime sinmiyor. Bu barınak, eski kentin parçası olan kaybettiğimiz insanlarla hiç bir bağ kurmadan kuru bir çözüm olur. Çünkü bir yıl gibi kısa bir sürede ortaya çıkamayacak kadar girift bir mesele. Geçmişte olanı ve gelecekte olacağı sentezlemek için bize zaman gerekli. Geçmişlerine saygı duymadan şuan yaşamakta olan insanları anlayamayız. Birebir aynı yaşam alanlarını yapamayız ama önemli olan ait oldukları yer hissini verebilmek.
Çeşitlilik ve süreçle ortaya çıkan bir alanı sadece yapılaşmaya odaklanarak sağlıklı şekilde çözmek mümkün değil. İlk önce yapılaşma yerine süreç planlanmalı, bu sürece eski kenti oluşturan çeşitli bilgiye sahip tüm paydaşlar dahil edilmeli. Bunu yaparken her şeyi yeniden keşfetmeye gerek yok. Ulusal ve uluslararası tecrübeler kentsel planlama süreçleri için neler söylemiş? Biz tarihi kentlerimizi kaybettik. Bu bağlamda ele almalıyız. Aklıma gelen "Tarihi Kentsel Peyzaj Tavsiyesi" oldu ve yeniden ele almak istedim. Bu sadece tek bir rehber belge olacaktır. Çoğaltılmalıdır.
Acaba içinde bulunduğumuz durum için "Tarihi Kentsel Peyzaj Tavsiyesi" bir şey söyleyebilir mi?
2011 yılında UNESCO Genel Konferansında kabul edilen, HUL (Historic Urban Landscape)-Tarihi Kentsel Peyzaj Tavsiyesi, üye devletlere sürdürülebilir kentsel gelişme için politika ve uygulamalarla, kültürel mirasın koruması ve yönetimini bütünleştirme çağrısında bulunmuştur. (UNESCO, 2011)
Bir UNESCO girişimi olan HUL kavramı için ilk olarak UNESCO kaynakları taranmıştır. İnternet sitesi aracılığıyla kolaylıkla ulaşılabilir olan bilgi ve belgeleri mevcuttur. Ana kaynaklar çoğunlukla İngilizcedir. Fakat HUL tavsiye kararları başta olmak üzere, çeşitli belgeler Türkçe’ ye çevrilmiştir. Öte yandan ulusal kaynaklardan HUL konusunda uzman akademisyenlerin yazılı çalışmaları incelenmiştir.
Diğer bir rehber, belli aralıklarla oluşturulan kitapçıklardır. Zaman içindeki çalışmaları aktarmaktadır. Ayrıca çeşitli uluslararası toplantılar sayesinde gelişme ve bildirilerden haberdar olunarak süreklilik sağlanmaktadır (UCL London Forum, 2017; Tarihi Kentsel Peyzaj Küresel Gözlemevi 2016-18).
Tüm belgeler ışığında HUL kavramı, beslendiği kaynaklar, çıkış ortamı, amaç, araç ve yaklaşımları derlenmiştir. Ulusal ve uluslararası uygulama örnekleri incelenmiş ve bir sonuca ulaşılmıştır.
2016 (ING) ve 2018 (TR) Tarihli HUL Rehber Kitapçıkları
Tarihi Kentsel Peyzajlar Kavramı
UNESCO Üye devletleri tarafından, 9 Kasım 2011 tarihinde Tarihi Kentsel Peyzaj Tavsiye Kararı kabul edilmiştir. Tavsiye kararlarında ortaya konan ilke ve normları, devletler kendi egemenlik sınırlarında ve yargı yetkileri altında uygun hukukî kurumsal çerçeve ve tedbirlerle kanunlaştırmaları önerileri vardır.
Genel Konferans, üye devletlere, kentsel alanların ve bu alanların içerisinde bulunduğu daha geniş coğrafi ortamın korunması ve yönetimiyle ilgili kurum, yerel hizmet birimleri, kuruluşlar, örgütler ve derneklerin dikkatini ortak bir çalışmaya çekmesini önerir. “Tarihi Kentsel Peyzaj” tanımına dikkat çeker.
Londra Tarihi Kentsel Peyzajı (The HUL Guidebook, 2016)
Tarihî kentsel peyzaj, daha geniş bir kentsel bağlam ve coğrafi mekânı kapsayabilmesi için "tarihî merkez" kavramının ötesine uzanan, tarihsel düzlemin kültürel ve doğal değerleri ve nitelikleri sonucu anlaşılan kentsel alandır. Bu geniş tanım, özellikle alanın topografisini, jeomorfolojisini, hidrolojisini ve doğal özelliklerini; çevresindeki tarihî ve çağdaş yapılaşmaları; yeraltı ve yerüstü altyapısını; açık alanları ve bahçeleri; arazi kullanımını ve alanın organizasyonunu; algılar ve görsel ilişkiler ile kentsel yapının diğer tüm unsurlarını içermektedir. Bunun yanında, sosyal ve kültürel uygulamalar ve değerleri, ekonomik süreçler ile çeşitliliği ve kimliğe ilişkin mirasın somut olmayan boyutlarını da içerir.
Bu tanım, sürdürülebilir kalkınma çerçevesi içerisinde tarihî kentsel peyzajların belirlenmesi, değerlendirilmesi, korunması ve yönetimi için kapsamlı ve bütünleştirilmiş bir yaklaşıma temel sağlamaktadır.
Tarihi Kentsel Peyzajlar Kavramının Gelişim Süreci
HUL yaklaşımının gelişim sürecinin temelinde 1990’lı yıllardan itibaren kabul gören “sürdürülebilirlik” kavramı önemli yer tutar. 1992 yılında Rio’da gerçekleştirilen zirve ile Birleşik Milletler üyesi ülkelerce kabul edilen “Çevre ve Kalkınma Üzerine Rio Deklarasyonu” sürdürülebilir kalkınma kavramını sosyal, ekonomik ve ekolojik boyutları ile gündeme taşımıştır (United Nation, 1992; Çatalbaş, Kılıç, 2022).
Yine paralel süreçte 1990'lı yıllardan itibaren, hem doğal hem de sosyokültürel etkenler tarafından şekillendirilen “peyzaj” yaklaşımının disiplinler arası ve sektörler arası iş birliğini kolaylaştıran bütünleştirici potansiyeli, kültürel miras alanında kavramın ilgi çekmesine neden olmuştur. 2000 yılında kabul edilen Avrupa Peyzaj Sözleşmesi kamu yetkililerini yerel, bölgesel, ulusal ve uluslararası düzeyde politika ve önlemler almaya teşvik etmeyi amaçlamaktadır (Çatalbaş, Kılıç, 2022).
2002 Budapeşte Deklarasyonu mirasın korunmasını sürdürülebilir kalkınmaya katkıda bulunan bir unsur olarak kabul etmiştir. Konuya daha bütüncül yaklaşan, eşitsizliklerin azaltılmasını amaçlayan ve yerel toplulukların dahil edildiği bir koruma yaklaşımını benimser. Budapeşte Deklarasyonunda mirasın tanımlanması, korunması ve yönetiminde iş birliği sağlamak üzere yerel toplulukların aktif katılımının cesaretlendirilmesi; iletişim, eğitim ve halkı bilinçlendirme çalışmalarının teşvik edilmesi noktaları yer bulmuştur (UNESCO, 2002; Çatalbaş, Kılıç, 2022).
2003 yılındaki Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunması Sözleşmesi ve 2005 yılındaki Kültürel İfadelerin Çeşitliliğinin Korunması ve Geliştirilmesi Sözleşmesi ise, geleneksel bilgi, somut olmayan miras ve kültürel çeşitliliğin önemine vurgu yapmıştır (UNESCO 2003; UNESCO, 2005). 2005 tarihli Viyana Memorandumu, HUL kavramını tanıtarak, kültürel miras açısından önemli olan peyzaj yönetiminin, yerel kültürel geleneklere ve değerlere yanıt veren bölgesel bağlamda değerlendirilmesini tavsiye etmiştir (UNESCO World Heritage Centre, 2005). Ardından Tarihi Kentsel Peyzaj Alanında Koruma Bildirisi yapılmıştır.
2005 yılında imzalanan Faro Sözleşmesiyle, kültürel mirastan yararlanabilme ve ulaşabilmenin insan hakkı olduğu ve kültürel mirasın korunması ve sürdürülebilir gelişme için bütüncül bir altyapıya gereksinim olduğu vurgulanmıştır (Türkbay, 2021). Bu kapsamda kültürel mirasın, kültürel, ekolojik, ekonomik, toplumsal ve siyasi boyutların bütünleşmesi ve iş birliğinde değerli bir kaynak olduğu kabul görmüştür.
Xi’an Deklarasyonu yapıları, alanları, kentsel ve doğal peyzaj unsurlarını, kültürel rotaları ve arkeolojik alanları içeren çeşitli ölçeklerdeki miras alanlarının sosyal ve manevi, tarihi, sanatsal, estetik, doğal, bilimsel veya diğer kültürel değerlerinin bütünlüğünün önemine vurgu yapar. (ICOMOS, 2005).
2007’de “Dünya Mirası Listesindeki Tarihi Kentlerin Yönetimi ve Korunması” konulu St. Peterburg Konferansı düzenlendi (UNESCO, 2007). Ayrıca aynı yıl Viyana Momerandumu kararlarının gidişatını görüşmek için Olinda Konferansı yapıldı (UNESCO, 2008).
Daha sonra, UNESCO 2011 yılında korumacılara mirasa ilişkin kaygılarını dile getirmeleri için kavramsal araçlar sağlayan HUL Tavsiye Kararını kabul etmiştir. Tavsiye ile şimdiki ve gelecek nesillerin ihtiyaçları ile miras, yapılı ve doğal çevre arasında denge, sürdürülebilir, katılımcı bir ilişki dikkate alınmıştır (UNESCO, 2011). Bu sebeple, yönetim planı, özgünlük ve bütünlüğü destekleyen en kapsamlı araç olarak görünmektedir. Tehditlerin belirlenmesi, öncelikli eylemlerin oluşturulması ve ortaklıkların sağlanması konusunda bütüncül bir yaklaşımı yansıtmaktadır.
Özetle HUL yaklaşımı 2011 yılındaki tavsiye kararı ile görünür olmuştur. 1990’lı yıllardan günümüze uzanan süreçte uluslararası düzlemde kabul gören yaklaşımların ve koruma anlayışına ilişkin gelişen kavramsal çerçevenin yeniden gözden geçirilmesine dayanır. Bu kavramsal çerçeve, koruma konusunda geçmişin birikimini ve özellikle de uluslararası düzlemde 1990’lı yıllardan sonra gündeme gelen kavramsallaştırmaları daha geniş bir potada buluşturmuş, kültürel mirasın korunmasına yönelik birikimin kapsamlı, çok boyutlu ve bütünleşik bir yaklaşıma dönüştürülmesini sağlamıştır. Bu süreç daha kolay okunması amacıyla uygulayıcı, tarih ve anahtar kavramlarla Şekil 3’de verilmiştir.
Tarihi Kentsel Peyzajlar Kavramının Gelişim Süreci
Tarihi Kentsel Peyzajlar Kavramının Çıkış Ortamı
Tarihi mekanlar; tarihsel katmanların birikmesiyle oluşan, insanlığın çaba ve emeklerinin önemli tanıklarıdır. Bir arada bulundukları çevre ile yer kimliğinin oluşturulmasına, güçlendirilmesine ve tanıtımına önemli düzeyde katkıda bulunurlar. Fakat küreselleşme ile birlikte tarihi kentler özgün kimliklerini kaybetmektedir. Hızlı kentleşme, sanayileşme, teknolojik buluşlar, savaşlar, kitlesel göç, kitlesel turizm ve piyasa baskısı ile birlikte iklim değişikliği nedenli sarsıcı değişimler insanı etkilediği kadar kentleri de etkilemiştir. Çünkü kentler yaşayan organizmalardır ve değişim olgusu derinlemesine hissedilir. Biz bu değişimi çok kısa sürede deprem felaketiyle fazlasıyla hissettik.
Küreselleşmenin hızı ve karmaşası sebebiyle kentsel mirası yönetim sıkıntısı ortaya çıkmaktadır. Bu çalkantıda; kent, miras ve paydaş kavramları bir araya gelerek bütüncül bir koruma yaklaşımı oluşturmaktan geri kalmaktadır (Perihan, Aşur 2020).
Tarihi kentsel peyzaj yaklaşımı, bu problemi çözmenin yolu olarak kentsel miras alanlarında yapılı çevrenin yani kent kimliğinin korunmasını benimsemiştir. Buna göre korumanın sadece bina düzeyinde değil çevresiyle birlikte korunması gerektiğini söyleyerek kültürel peyzaj korunmasına bütüncül bir yaklaşım getirmiştir. Sistematik ve katılımcı diyebileceğimiz bu yaklaşım ile planlama ve yönetim araçlarının birlikte kullanılmasını önerir (İkiz, 2018).
Tarihi Kentsel Peyzaj Tavsiyesinin Amacı
HUL yaklaşımı mevcut yapılı çevre, somut olmayan kültürel miras, kültürel çeşitlilik, sosyo-ekonomik ve çevresel etmenlerin yanı sıra yerel toplumsal değerlerini de hesaba katarak, planlamanın ve tasarım müdahalelerinin sürdürülebilirliğini artırmayı amaçlamaktadır.
Kentsel mirasın korunması stratejilerinin daha iyi şekilde birleştirilmesi ve düzenlenmesine cevap vermeyi hedefler. Çevreyi koruma ve yaşam kalitesinin birlikte gelişimi için kamusal ve özel etkinlikleri destekler.
Kentsel miras bölgelerinde yapılı çevrenin kontrolünü ve denetimini sağlayan yönetmelikler daha fazla ve/veya daha sıkı olduğu için gelişmiş bir yönetime ihtiyaç vardır. Bunlar iyi uygulandığı takdirde kentsel planlama ve tasarım alanlarında da gelişmeye yol açarlar. Bu durum ise yatırımcıların uzun vadeli yatırımlarının geleceği konusundaki güvenini arttırır. Sürekliliği olan ekonomik inisiyatifler toplumların refahı ve yeri doldurulamaz tarihi kentsel alanların korunmasına katkıda bulunurlar.
Tarihi Kentsel Peyzaj Araçları
Tarihî kentsel peyzaj; geleneksel ve yenilikçi araçların yerel ortamlara uygulanmasını içermektedir. Bu araçların bazıları aşağıdaki konuları içerebilmektedir;
a) Sivil katılım araçları; farklı toplumların tarihleri, gelenekleri, değerleri, ihtiyaçları ve arzularıyla ilgili bilgi edinerek çatışan çıkarlar ve gruplar arasında görüşmeler yapmak ve aracılık sağlamak yoluyla kültürlerarası diyalogu geliştirmelidir.
b) Bilgi ve planlama araçları; kentsel mirasın özelliklerine uygun bütünlüğün ve otantikliğin korunmasına yardımcı olmalıdır. Tanınmalarını sağlarken yaşam kalitelerinin yükselmesini yönetmelidir.
c) Düzenleme sistemleri; yerel koşulları yansıtan alışılagelmiş denetimler olmalıdır.
d) Finansal araçlar; geleneksel kökenli kapasite geliştirmelerini desteklemelidir. Yerel girişimler, ulusal ve uluslararası kurum fonları, özel yatırımlar ile oluşan ortaklıklardır.
Tarihi Kentsel Peyzaj Yaklaşımı
Tarihî kentsel peyzaja dayalı yaklaşım; geleneksel ve yenilikçi araçların yerel ortamlara uygulanmasını içermektedir. Farklı katılımcıları içine alan süreçte geliştirilmesi gereken konulara yaklaşımı aşağıdaki gibidir;
a) Kentin doğal, kültürel ve insani kaynaklarının tam bir değerlendirmesi yapılmalı,
b) Konservasyon amaç ve eylemlerini belirlemek için katılımcı planlamaya ve paydaşların görüşlerine başvurulmalı, yerel aktörlerin yanında uluslararası bilgi paylaşım ağı ile tarihî kentsel peyzaj yaklaşımının kamu tarafından anlaşılmasına ve uygulanmasına katkıda bulunmalarına imkân sağlamalı,
c) Kentsel mirasın sosyo-ekonomik baskılara ve iklim değişikliğinin etkilerine karşı dayanıklılığı belirlenmeli, bizim için belki en çok da deprem dayanıklılığı belirlenmeli,
d) Kentsel miras değerleri ile bu mirasın kırılganlık/hassasiyet durumu, kentsel gelişmeye dair genel perspektif içinde değerlendirilmeli,
e) İyi yönetimi de içerecek şekilde, konservasyon ve kalkınma politika ve eylemlerine öncelik verilmeli,
f) Uygun işbirlikleri (kamu sektörü-özel sektör) ve yerel yönetim çerçeveleri tesis edilmeli,
g) Farklı aktörler arasında, değişik etkinliklerin koordinasyonunu sağlayacak mekanizmalar geliştirilmelidir (UNESCO, Tarihi Kentler İçin Yeni Yaşam, 2018).
Uygulama Örnekleri
a) ROCK, Avrupa Birliği destekli uygulanan bir projedir 10 şehri, 7 Üniversiteyi, 3 işletme ağını, 2 şehir ağını ve çeşitli şirketleri ve kalkınma ajanslarını, bir vakfı ve bir hayır kurumunu kapsamaktadır. Finansman araçların birleşimidir. Tarihi şehir merkezlerinin yenilenmesi ve uyarlamalı yeniden kullanımı için yenilikçi, işbirlikçi ve döngüsel bir sistemik yaklaşım geliştirmeyi amaçlamaktadır. Mirasa dayalı başarılı yenileme girişimlerinden oluşan bir repertuar uygulayarak, mekansal yaklaşımın ve tarihi şehir merkezlerinin özel ihtiyaçlarına hitap eden başarılı modellerin tekrarlanabilirliğini test eder. Ortak protokoller ve uygulama yönergeleri belirleyerek Rol Modelleri planını çoğaltıcılara aktarmaktadır. ROCK, ilgili alanlarda yaşanabilirliği ve güvenliği artırırken, çevresel ses çözümleri, şehir markalaşması, canlı laboratuvarlar aracılığıyla aşağıdan yukarıya katılım sağlayarak Kültürel Mirasa erişmenin ve onu deneyimlemenin yeni yollarını sunmaktadır. Birlikte çalışabilir platform, ağ ve sinerjiyi kolaylaştırmak için veri toplamanın ve değiş tokuş etmenin yeni yollarını araştırmaktadır.
ROCK, Avrupa Birliği Örnek Yaklaşım Modeli (European Commission, 2020)
Ülkemizde de ROCK modeline benzer birliktelikler kurulmuştur. TAK ve BİF projeleri örnek olabilir. TAK, kentsel sorunların çözümünde kentliler, tasarımcılar, gönüllüler, öğrenciler ve destekçilerin ulusal ve uluslararası işbirlikleri kurarak fikir ürettikleri ve ürünlerini kamuoyu ile paylaştıkları yenilik ve yaratıcılık mekanıdır. Tüm disiplinlerinden tasarımcılarla birlikte, gönüllülük ve işbirliği esası ile program ve projeler üreten, bağımsız bir oluşumdur. BİF ise Bornova Belediyesi’nin üniversitelerle birlikte “ortak akıl” ilkesiyle gerçekleştirdiği kamusal alanlara yönelik tasarım çalışmalarıdır. Çalışmaları kalıcı hale getirmek için basılı yayınlar yapılmaktadır.
b) Play the City Vakfı, önceden belirlenmiş karmaşık bir kentsel sorunun kurallarını ve kısıtlamalarını test etmek ve paydaşlarla birlikte tasarım geliştirmek üzere oyun anlayışını “kent yapma” kavramıyla buluşturmaktadır. HUL araçlarından bilgi-planlama ve toplumsal katılım araçlarının beraberliği görülür. Play the City çeşitli uluslararası kentsel soruları ele alan kent oyunları tasarlamaktadır. Aynı zamanda toplulukların oluşmasına yardımcı oluyor, dijital kentleşme araçları geliştiriyor ve oyunlar aracılığıyla kentsel gelişme için stratejiler üretiyor. Bu oyunlardan biri İstanbul’da oynandı; oyun, zaten çok yoğun nüfusa sahip ve deprem tehdidi altındaki büyük kente yeni gelen çok sayıdaki insanın nasıl yerleştirileceği sorusuna odaklanmıştı. Katılımcılar kentsel sorunu ele alırken roller üstlendiler. Örneğin; Belediye Başkanı rolü.
Play the City Istanbul (Play the City, 2022)
c) Somut yapısal bir örnek daha seçilmiştir. Stadsherstel Paramaribo Vakfı, Güney Amerika ülkesi Surinam’da 2011 yılında kurulmuştur. HUL araçlarından düzenleme ve finansal araçların birlikteliğine bir örnektir. Stichting Gebouwd Erfgoed Suriname (2002’den bu yana UNESCO Dünya Mirası alanı olan Paramaribo Tarihi Kent Merkezi’nin alan yönetiminden sorumlu kuruluş) ve Surinam’ın en büyük özel bankası olan De Surinaamsche Bank tarafından desteklenmektedir. Stadsherstel Amsterdam, bu Güney Amerika ülkesinin başkenti Paramaribo’nun yapılı mirasının yeniden geliştirilmesi ve korunması için söz konusu Surinamlı girişime destek ve danışmanlık sağlamakta, ayrıca girişimle birlikte çalışmaktadır. Bu kamu-özel sektör işbirliği, sürdürülebilir ve ticari olarak uygulanabilir restorasyon ve yönetim aracılığıyla yaşamsal dengeyi kurmayı amaçlamaktadır.
Paramaribo’da Uygulanmış Restorasyon Çalışması (Tarihi Kentler İçin Yeni Yaşam, 2018)
Sonuç
HUL, koruma ve modernleştirmeyi, tüm ilgili kesimlerin sözleriyle kolektif olarak ele almayı gösterir. Böylece kaynaklar üzerindeki kontrol ve karar verme süreçlerinin; devlet, piyasa ve sivil toplum aktörlerinin ortaklığına, müzakere ve işbirliğine doğru evrilmesini tetikler. Bu tetikleme depremzede kentlerimizin temeli olacaktır. Bu temellendirmede kendi değerlerimizle harmanlanacaktır. Dilimizde var olan o güzel kelime "İstişare". Bu kelime bir şiirin ilk dizesi değildir. Toplum içinde can bulmalıdır.
HUL politikaları; tarihi ve moderni, yerellikle kaliteyi, ekonomik refahla birlikte sosyal uyumu dengeli şekilde var etmeyi sağlar. Denge, içinde bulunduğumuz süreçte her konuda ne kadar da önemli. Deprem sonrası kentlerimizi kurarken HUL uygulamalarını sadece bu konuda bile örnek alabiliriz.
Bu yazı ile amaç, açılabilecek kapıların sadece birinden sızan ışığı göstermektir. Hangi kapıların seçileceği ve nasıl açılacağı, hep birlikte düşünülmelidir. Çünkü açıldığında; beraber çıkılan yerin, ne kadar da aydınlık olduğuna inancımız tamdır. Herkes buna inanmasa da en azından oldu bittiye gelmeden planlanmış bir süreç görmek hakkımız. Bu süreç sonunda başarı oranı ne kadar olur bilinmez ama bu memleketin yeteceğini bildiğimiz tüm kaynaklarının elden geldiğince organize edildiğini bilmek içimize bir damla su serpecektir. Bahsettiğimiz organizasyon için ilk iş; deprem uzmanlarını küstürmekten ders alarak konuyla ilgili tüm uzmanları pay ve söz sahibi yapmaktır. O zaman tüm toplumu ferahlatacak bir çözüm çıkabilir.
Tarihi Kentsel Peyzaja İlişkin Tavsiye Kararı'nın tam metni için tıklayınız.
Kaynakça
UNESCO (2011), Recommendation on Historic Urban Landscape, https://whc.unesco.org/en/activities/638 (Erişim Tarihi 10/01/2023)
UNESCO
Türkiye Millî Komisyonu (2011), Tarihî Kentsel Peyzaja İlişkin Tavsiye
Kararı Çevirisi, http://www.unesco.org.tr/Pages/590/176 (Erişim Tarihi
10/01/2023)
UNESCO
(2018), Tarihi Kentler İçin Yeni Yaşam, Açıklamalı Tarihi Kentsel Peyzaj
Yaklaşımı Kitapçığı, https://whc.unesco.org›document (Erişim
Tarihi 10/01/2023)
UNESCO
(2016), The Hul Guidebook, Managing Heritage In Dynamic And Constantly Changing
Urban Environments, http://historicurbanlandscape.com/themes/196/userfiles/download/2016/6/7/wirey5prpznidqx.pdf (Erişim Tarihi
10/01/2023)
İclal
Dinçer (2013), Kentleri Dönüştürürken Korumayı Ve Yenilemeyi Birlikte Düşünmek:
“Tarihi Kentsel Peyzaj” Kavramının Sunduğu Olanaklar, ICONARP International
Journal Of Architecture And Planning Volume 1, Issue 1, Pp:22-40. Issn:
2147-9380
Deniz
İkiz (2018), Nesiller Boyu Kültürel Miras: Fırsatlar ve Sorumluluklar Paneli,
Bursa
Funda
Çatalbaş, Sibel Ecemiş Kılıç (2022), Tarihi Kentsel Peyzaj [Historic Urban Landscape
(HUL)] Yaklaşımı Perspektifinde İ̇Zmir Tarihi Liman Kentinde Planlama Ve
Kültürel Mirasın Korunmasına Yönelik Katılımcı Bir Model, Megaron, Cilt: 17,
Sayı: 3, Ss: 526–541
Muhsine
Perihan, Feran Aşur (2020), Kent Akademisi, Kent Kültürü ve Yönetimi Dergisi,
Cilt: 13 Sayı: 1, Ss:163-175
Özge
Çeliktaş Türkbay (2021), Kültürel Mirasın Korunmasının İnsan Hakları Hukuku İle
İlişkisi Ve Kültürel Miras Hakkı, Dergipark, Cilt: 23, Sayı: 2, 1443-1481
UCL
London Forum (2017), http://hulforum.org/ (Erişim Tarihi
11/01/2023)
Tarihi
Kentsel Peyzaj Küresel Gözlemevi (2016-18), https://go-hul.com/ (Erişim Tarihi 11/01/2023)
European Commission (2020) Rock Project https://cordis.europa.eu/project/id/730280 (Erişim Tarihi
13/01/2023)
TAK, http://takortak.org/ (Erişim Tarihi 11/01/2023)
BİF, https://www.arkitera.com/haber/kentsel-tasarim-projeleri-bornova-icin-fikirler-yayinda/
Play the City (2022) https://www.playthecity.eu/pages/An-Istanbul-Utopia-2023%3A-The-Game (Erişim Tarihi
10/01/2023)
United Nations (1992), The Rio
Declaration, https://www.un.org/en/conferences/environment/rio1992 (Erişim Tarihi 16/02/2023)
UNESCO (2002), Budapest Declaration on
World Heritage, https://whc.unesco.org/en/documents/1334 (Erişim Tarihi 16/02/2023)
UNESCO. (2003). International
Convention for the Safe Guarding of the Intangible Cultural Heritage, Paris, https://ich.unesco.org/en/convention (Erişim Tarihi 16/02/2023)
UNESCO. (2005). Convention for the
Protection and Promotion of the Diversity of Cultural Expressions, Paris, https://en.unesco.org/creativity/convention (Erişim Tarihi 17/02/2023)
UNESCO World Heritage Centre (2005),
Vienna Memorandum on World Heritage and Contemporary Architecture- Managing the
Historic Urban Landscape, Paris https://whc.unesco.org/en/documents/5965 (Erişim Tarihi 17/02/2023)
ICOMOS (2005), Xi’an Declaration https://www.icomos.org/images/DOCUMENTS/Charters/xian-declaration.pdf (Erişim Tarihi
18/02/2023)
UNESCO (2007), St. Petersburg Konferansı https://whc.unesco.org/en/news/305 (Erişim Tarihi
18/02/2023)
UNESCO (2008), Report https://whc.unesco.org ›
archive › 2007 (Erişim Tarihi 18/02/2023)
