Pertev Mehmet Paşa Cami, Yeni Cuma Cami olarak da bilinmektedir. Evliya Çelebi ise seyahatnamesinde Mahkeme Cami olarak bahsetmiştir. (Reyhan Şahin Allahverdi) Kocaeli ili, İzmit ilçesi, Karabaş mahallesinde bulunmaktadır.
16. yüzyıl Osmanlı camisidir. Mimarı Mimar Sinan'dır. Sultan Süleyman ve II. Selim döneminde vezir olarak görev yapan Pertev Mehmet Paşa yaptırmıştır. (Abdülkadir Erdoğan)
2022 (Sinan Doğan Arşivi)
Pertev Mehmet Paşa ve Vakıfları
Herzegovina'da doğmuş olan Hersekli Pertev Paşa, İskender Çelebi'nin bir esiri olarak Osmanlı hizmetine girmiştir. 1547/53 yılları arasında yeniçeri ağası, 1555 yılında rumeli beylerbeyi ve 1565 yılından itibaren de vezir olmuştur. Hicrî 980 senesinde (1572) ölmüştür. (Ernst Egli)
İstanbul, İzmit, Malkara ve Gelibolu’da mülkleri bulunan Paşa, Vefa’da bir saray ve kervansaray, Uzunçarşı’da bir han, İstanbul surları önünde bulunan Eyüp’te türbesini yaptırmıştır. (Hamza Gündoğdu, Rumeysa Işık) Ölümden az evvel de İzmit‘te külliyeye niyet etmiştir. Kethüda Sinan Ağa'yı vakfın idareci ve mütevellisi ve Mimar Sinan’ı da mimarı olarak görevlendirmiştir. Paşa'nın ölümünden hemen sonra temel taşı konmuş ve 1579 yılında tamamlanmıştır. (Abdülkadir Erdoğan)
Caminin Konumu
Cami; Tarihi Bağdat yolu üzerinde İzmit Limanı kıyısında bulunan menzil külliyesinin parçasıdır. (Ali Saim Ülgen)
Zamanında limana giren gemilerin gözüne ilişen ilk yapı iken günümüzde denizin çokça doldurulması sebebi ile
karada kalmıştır.
1922 (oldcity.com)
2023 (Kültür Envanteri)
Cami, şadırvan, tuvalet, çeşme günümüze ulaşmıştır. Sıbyan Mektebi tamamen değişerek yerindedir (Ali Saim Ülgen). Hamam kalıntı şeklindedir ve etrafı park olarak korunmuştur. Kervansaray ve imaret yitirilmiştir. Caminin arka avlusunda hazire mevcuttur.
Vaziyet Planı (Ali Sami Ülgen Arşivi)
1-Cami
2-Şadırvan
3-Tuvalet
4-Çeşme
5-Kervansaray
6-İmaret
7-Hamam
8-Sıbyan Mektebi
Koruma Çalışmaları
Mimari Özellikleri
Cami; kareye yakın harim, tek kubbe, tek minare, çift son cemaat yerine sahiptir. Kuzeybatı cephesinde harime taşan iki istinat ayağıyla giriş hacmi ve üst kotta eyvanlı mahfiller oluştuğu görülmektedir. Mahfillere çıkış giriş kapısının sağındaki kapıdandır. Kubbenin oturduğu, dıştan dayatma kemerli sekizgen kasnak, köşelerde yarım kubbe ve tromplara oturmaktadır. Kubbe etrafında demir parmaklıklı bir gezinti alanı vardır. Yanlara taşan son cemaat revağı ve onu çevreleyen bir dış revak mevcuttur.
Cami harimine giriş, geometrik kompozisyonlu çift kanatlı ahşap bir kapıdandır. Mekan beden duvarlarındaki üç sıra pencere ve kubbe kasnağındaki yirmi dört pencere ile aydınlatılmaktadır. Alt pencereler; mermer söveli, ahşap kapaklı ve dışarıdan demir şebekelidir. Üzerlerinde hafif sivri kemerli, yarım daire şeklinde yapılmış, alınlık kısmında alçı petek şebekeli pencereler bulunmaktadır. Orta sıra pencereler de sivri kemerli ve alçı petek şebekelidir. Kıble yönünde renkli camlar görülür. Üst pencereler trompların arasındaki kemer içine alınmış, sivri kemerli ve alçı petek şebekelidir. Kubbe kasnağında ise yuvarlak kemerli, alçı petek şebekeli pencereler görülmektedir. Ayrıca mihrap üzerinde dairesel bir pencere vardır.
Caminin minberi, mihrabı ve vaaz kürsüsü özenli işçilik ile mermerden yapılmıştır. Mihrap dışarı biraz çıkan beş köşeli bir niş halindedir ve üzeri dokuz sıra mukarnas diziyle kaplanmıştır. Ayrıca son cemaat yerinde de iki küçük mihrap vardır.
Minberin merdiven korkuluklarında ve üçgen alınlığında geometrik kompozisyonlar görülmektedir. Merdivenin ve kürsünün altında kemerler bulunmaktadır.
Sıvasız caminin çepeçevre hat yazısı ve bölgesel kalem işleri dikkat çekmektedir. Dönemi düşünüldüğünde çinisiz olması tam anlaşılamamıştır ve türbesinde de aynı muamma vardır (Abdülkadir Erdoğan).
Yapım Sistemi ve Malzemesi
Kagir yapım sistemi ile inşa edilen camide öncelikle metal gergi elemanları dikkat çekmektedir. Bunlar dört kotta görülmektedir. Giriş kısmında revaklarda, mahfil kotunda sadece eyvanlı bölümlerde, tromp kotunda yarım kubbeler ile duvar hattında gözle görülmeyen birleşimlerinde ve kubbe kotunda kedi yolu hattında bulunmaktadır. Mimari gereklilik olarak taş bloklar arasında zıvanalar olmalıdır. Sütunlarda ayrıca bronz bilezik de görülür.
Yapı için kullanılan taşlar Kandıra kireçtaşı ve İzmit od taşıdır (Bahadır Bozdağ). Bu bilgiler restorasyon projesi sırasında alınan karot örnekleri ve Osmanlı arşivinde bulunan malzeme sipariş emrinden edinilmiştir. Kubbe ise tuğladır.
İç revak, köşelerde dikdörtgen kesme taş ayaklara ve 4 mermer sütuna oturan, ortada üç kubbe ve yanlarında birer aynalı tonozla örtülmüştür. Dış revak ise köşelerde “L” biçimli ayaklar ve 16 sütun tarafından taşınan ahşap bir çatı ile örtülmüştür. Sütun araları kemerle geçilmektedir. Sütun başlığında gergi hattında kuşaklama, mermer gövdede üst ve altta bronz bilezik görülmektedir. İç revakta mukarnaslı, dış revakta baklavalı sütun başlıkları mevcuttur. Mimari gereklilik olarak zıvanalar ve diğer birleşim malzemeleri kullanıldığı bilinmektedir.
Dikkatli bakıldığında görülebilecek bir başka detay, kubbe ve tromplarda yapım sistemi ile ilgili ipucu vermektedir. Tuğla kubbede akustik performansı arttırmak amacıyla konulmuş rezonatör künk veya testinin (sebu) iç mekana doğru açık ağızları görülmektedir. Aynı ağızlar tromplarda da 3er adet olarak mevcuttur.
2021’de tamamlanan restorasyon çalışması sırasında özgün kalemişlerine rastlanmış ve kubbe tamamen raspa edilmemiştir (Akın İnşaat). Ulaşılan kısmi raspa fotoğrafları ve Mimar Sinan’ın yakın dönem yaptığı örnek cami incelemelerinin sonucu olarak; Osmanlı dini mimarisinde akustik performansın önemli olduğu ve kagir üretim sürecine girdi olarak katkı koyduğu tespit edilmiştir. Yaklaşık 10 cm çapında bir künktür.
Cami temellerinin sistemi de 2014 yılında açılan iki araştırma kuyusu ile incelenmiştir. «Temel alt kotunun deniz seviyesi olduğu belirlenmiştir. Yapının temelinin ampatmanlı bir şekilde genişlediği ve kireçtaşı kesme bloklardan oluştuğu, en alt seviyede ise horasan harçlı bir moloz taş duvar bulunduğu görünmüştür.» (Bahadır Bozdağ)
«Sanat tarihi raporu sonucunda minarenin günümüzdeki (2014) halinin 18. yüzyılda barok üslupta yapıldığı anlaşılmıştır. Minare çekirdeğinde odtaşı ve küfeki taşı birlikte kullanılmıştır. Yine minare basamakları ve çekirdeğinde odtaşı ve küfeki taşının beraber düzensiz biçimde kullanılmış olması bunu desteklemektedir..» (Bahadır Bozdağ) Son restorasyonda statik sorunları olan minare, kaideye kadar sökülerek odtaşından kenetli şekilde yeniden yapılmıştır. (Akın İnşaat)
Strüktür Çözümlemesi
Kaynakça
Abdülkadir Erdoğan (1942), Pertev Paşa’nın Hayatı ve Eserleri, Vakıflar Dergisi, sayı 2, sayfa 234-241
Ali Saim Ülgen (1942), Pertev Mehmet Paşa'nın Eserleri Hakkında Mimari İzahat (1937 Seyahati Notları), Vakıflar Dergisi, sayı 2, sayfa 241-243
Ali Saim Ülgen (1938), Pertev Mehmet Paşa Cami Çizimleri, Türk Tarih Kurumu
İhsan Gürkem, Pertev Mehmet Paşa Cami ve Türbesinin Fotoğrafları, Vakıflar U. M. Fotoğraf Arşivi, Vakıflar Dergisi, sayı 2
Ernst Egli (1954), Üçüncü Kısım: Mi‘mâr Sinân'ın Eserleri, Transkripsiyon: Elif Yılmaz Şentürk, Son Okuma: Gül Cephanecigil
Natalie Ülker Sönmez (2010), Mimar Sinan Yapısı Menzil Külliyelerinden; İzmit Pertev Paşa Külliyesi, Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi
Hamza Gündoğdu, Rumeysa Işık (2011 sonrası), İzmit Pertev Paşa Külliyesi’nin Klasik Osmanlı Mimarisindeki Yeri ve Önemi, Kocaeli Büyükşehir Belediyesi
Bahadır Bozdağ (2014), Pertev Mehmet Paşa Camii Restorasyon Projesi, Kagir Yapılarda Koruma ve Onarım Semineri VI, İBB KUDEB
Muammer Yaman, Özlem Sağıroğlu (2020), Osmanlı Dini Mimarisinde Akustik Performansın Geleneksel Yapım Teknikleri Çerçevesinde İncelenmesi
Mutbul Kayılı, Sinan Eserlerinde Akustik, Sayfa: 286-273
Serhan Tuncer (2014) Mimar Sinan Camilerinde Kubbenin Akustik Açıdan Belgelenmesi: Kadırga Sokollu Mehmet Paşa Camii Örneği, Yüksek Lisans Tezi, Anadolu Üniversitesi
Nil Orbeyi (2016), Çift Revaklı Sinan Camilerinde Modüler Sistem, METU JFA
Emre Kishalı, Neslihan Türkmenoğlu Bayraktar, Mehmet Şener (2019), Kocaeli Tarihi Cami Örnekleri Üzerinden Planlı Koruma Kapsamında Hasarsız Test Uygulamaları, METU JFA
Reyhan Şahin Allahverdi (2019), İzmit Pertev Paşa Külliyesi Vakfı ve Külliyenin Geçirdiği Tamiratlar, Uluslararası Orhan Gazi ve Kocaeli Tarihi-Kültürü Sempozyumu V, Kocaeli Büyükşehir Belediyesi,
Zeynep Ahunbay, Karamürsel’in Od Taşı ve Tarihi Yapılarda Kullanımı, Kocaeli Büyükşehir Belediyesi
Erkan Bozkurtoğlu , Ertan Mert (2012), Kandıra Taşının Dayanım-suda Dağılmaya Karşı Duraylılık İlişkisi, Kocaeli-Türkiye, Uygulamalı Yer Bilimleri, Sayı: 1-2, Sayfa: 30-50
Akın İnşaat, 2017-2021 Restorasyon Uygulaması Görüşmesi
Kültür Envanteri Haritası (2023)
https://www.oldcite.com/index.php?/tags/95-pertev_pasa_camii (Erişim Tarihi 12/05/2023)
Sinan Doğan Arşivi (2012-2022) https://www.flickr.com/photos/sinandogan/52259163001/in/photostream/
https://www.ozgurkocaeli.com.tr/foto/7011775/yeni-cuma-camii-aslina-dondu
https://www.ntv.com.tr/galeri/sanat/pertev-mehmet-pasa-camiinin-restorasyonunda-sona-gelindi
