Türklerde sanat anlayışı İslamiyet'ten önce ve sonra olarak ayrılır. Türk tarihi, Orta Asya'dan Avrupa'ya ve Afrika'ya kadar uzanan çok geniş bir coğrafya üzerinde fazlaca devlet ve imparatorluk görmüştür. Özellikleri birbirinden farklı çok geniş bir coğrafyaya dağılmış olmak kültürel birikimler ve tarihi süreç içerisinde dini, fikri ve iktisadi gelişim/ değişim açısından etkilidir. İslamiyet'in kabulü ile Türk tarihinde ve dolayısıyla sanatta bir dönüm noktası oluşmuştur.
Erken dönem Orta Asya gelenekleri hakkında bilgiler kısıtlıdır. Bunun nedeni; araştırmaların azlığı, göçer yaşam kültürünün çok az tarihi iz bırakması. Belli bir inşa kültürü görülmemektedir. Zaten göçerken kalıcı yapı tercih edilmiyor ve inşa da uzun yıllar alabilirdi. Uygurlarla birlikte mimari izler biraz daha görülüyor.
HUN SANATI
MÖ. 4. asırda ilk Türk devleti olarak tarihte görülür. İvolga' nın Selanga nehri civarında Ulan-Ude'deki harabelerde evlerin altında ısıtma için duman ve sıcak hava kanallarının olduğu görülmüştür. Bu usül daha sonraları Romalılarca da uygulanmıştır. Hun devleti hakkındaki bilgileri bulunan kurganlar(mezar) dan öğreniyoruz.
Kazakistan basamaklı kurgan mezar
Altın, deri ve dokuma işlerinde ince süslemeli sanat eserleri meydana getirmişlerdir. Pazırık'ta bulunan halı buna güzel bir örnektir.
Pazırık halısı
GÖKTÜRK SANATI (552-745)
6. asırda Orta Asya'da ilk Türk ismi ile kurulan Göktürk Devleti Asya Hunlarının devamıdır. Orhun Abidesinde bulunan taş kitabeler Göktürkler hakkında bilgi vermektedir. Abideler bugünkü Türkçe' ye yakın bir dille yazılmış kıymetli belgelerdir. Bu tarihi belgeler insafsızca tahrip edilmesine rağmen Türk tarihi hakkında önemli bilgiler vermektedir.
Eser olarak Balbal ismi verilen heykeller görülmektedir. Göz, burun, bıyık, ağız, kulaklar, bele takılan kemer ve buna bağlı kav (ateş aleti) torbası bir dereceye kadar portre özelliği taşır. Balbal geleneği Balkanlar ve Orta Doğu'da mezar taşlarında görülmüştür.
UYGUR SANATI (745-940)
Göl ve akarsu kenarlarında sularla çevrili yerleşim merkezleri vardır. Evler bahçeli, külliyeler kubbeli, mezarlar hep surlarla çevrili vaziyettedir.
İdikut' ta Beta Manastırı görünüşü/Grünwedel (E. Esin'den)
İdikut' ta Beta Manastırı zemin kat planı /Grünwedel (E. Esin'den)
Bir Uygur resminde görülen yapılardan detay (Ögel)
Bir Uygur evinin bahçe kapısı
Kubbeler tromplar yardımıyla kare plan üzerine oturtulmuştur. İli köl'deki bir yapıda Türk üçgeni de kullanılmıştır. Bu üçgenler daha sonra Selçuklu ve Osmanlıda kullanılmıştır. Uygurlardaki kubbeli mezarlar türbelerin ilk halidir. Uygurlar etrafı alçak duvarlarla çevrili tek katlı evlerde oturmuşlardır. Binalar alçak bir tuğla su basman üzerine inşa edilmiştir. Evlere uzun cephenin ortasından bir merdivenle girilir. Bahçede ise hayvanlar barınır. İç duvarlar Fresklerle (yaş sıva üzerine boya ile yapılan resim) bezenmiştir. Bu resimlerden birisinde bir göl canavarının kanadında Rumi motifinin çizildiği görülmüştür.
Uygurlar, Göktürk balbanlarından ilham alarak çok realistik heykeller yapmışlardır. Eski Türk resminin asıl temsilcileri sanata çok istidatlı olan Uygur Türkleridir. Kendilerinden farklı insanlar üzerinde dikkatlerini toplayarak bunları tiplere ayırmışlardır. Böylece portre sanatını geliştirmişlerdir. İnsan yüzüne ferdi bir özellik verme yani portre yapma sanatı ilk defa 750 yıllarından sonra Türk duvar resimlerinde başlamıştır.
9. asırda tarım bölgesinde Uygurlar, Türkeşler, Karluklar Türk kültürüne tamamen hakim durumdadırlar. Kaşgar şivesi İstanbul şivesi gibi klasik bir hale gelmiştir. Buda, Mani, Mazdeizm ve Nasturi Hristiyan ayinleri dahi Türkçe yapılıyordu. 982'de Beş Balık'a gelen Çin elçisi Vang Yen Tu, Uygurların çok çalışkan olduklarını, sanata düşkün olduklarını, çoğunun elinde sazı olan ve hanımlarının güzel ve düzgün kıyafette olduklarını aktarmaktadır.
İ. ÖZKEÇECİ. Zamanı Aşanlar IX. Yüzyıla Kadar Türk Sanatı. İstanbul: Hms Grup2004, pp.290
